ص:2

ص:3

رویکرد تطبیقی به

پایان تاریخ

از نگاه قرآن و نظریه های معاصر

رضا مهدیان فر

ص:4

ص:5

با حمد و سپاس بی پایان از خداوند یگانه ای که عالم و آدم را به بهترین وجه و بدون هیچ نقص و خللی آفرید تا نشانه ای باشد برای یکتائی و بی همتایی او، و به انسان، قرآن را فرو فرستاد تا به وسیله این کتاب آسمانی راه درست تربیت را به او بیاموزد.

و با درود به روان پاک رسول مکرم اسلام و اهل بیت گرامی اش علیهم السلام؛

و با سلام به روح ملکوتی امام عظیم الشأن و شهدای راه الله؛

و تقدیر و تشکر از همه اساتیدی که در طول دوران تحصیل از محضرشان فیض برده ام، به ویژه استاد بزرگوار حجت الاسلام والمسلمین اکبر میرسپاه که راهنمایی این رساله را به عهده گرفتند.

و حجت الاسلام والمسلمین علی اسلامی که زحمت مشاورۀ این تحقیق را پذیرفتند، و تذکرات ارزندۀ آنان در هر چه بهتر شدن این تحقیق بسی مؤثر بوده است.

و خانواده و همسر گرامی ام که سختی های به پایان رسیدن آن تحقیق را تحمل نمودند.

ص:6

تقدیم

به وجود قدسی و پر نور حضرت ولیعصر، امام زمان _ عجّل الله تعالی فرجه الشریف_ که آفتاب وجودش روشنایی بخش راه منزل جویان معرفت ناب قرآنی است؛

و به شهیدانی که پرده وهم و خیال دریدند و با پیروی از قرآن و عترت (ثقلین) به وجه نیکو تربیت یافتند و برای حفظ این راه، سر و جان خویش را ارزانی داشتند.

و به آنان که بهترین سرمایه خود را در راه ترویج بهترین کلام (قرآن) صرف نمودند.

ص:7

ص:8

9. اهمیت و ضرورت انجام پژوهش36

بخش یکم: دیدگاه قرآن درباره پایان تار یخ

فصل یکم: آیات پایان تاریخ43

1. آیه 105 سوره انبیاء44

واژگان آیه44

تفسیر آیه51

دیدگاه مفسران شیعه51

انحصار تحقق وعده در عصر ظهور (پایان تاریخ)51

دیدگاه مفسران اهل سنت57

تحقق وعده در عصر نزول و امتداد آن57

تحقق وعده در عصر ظهور (پایان تاریخ)58

پاسخ به چند پرسش62

یادکرد از تورات و زبور62

انحطاط مسلمین و پیشرفت غرب64

نتیجه گیری65

یادآوری66

2. آیه 55 سوره نور67

واژگان آیه67

تفسیر آیه74

دیدگاه مفسران شیعه74

انحصار تحقق وعده به عصر ظهور74

تحقق وعده با مصادیق متعدد78

دیدگاه مفسران اهل سنت80

نتیجه گیری84

3. آیه 5 سوره قصص85

واژگان آیه85

ص:9

تفسیر آیه90

دیدگاه مفسران شیعه91

دیدگاه مفسران اهل سنت98

نتیجه گیری99

4. آیه32 - 33 سوره توبه101

واژگان آیه102

تفسیر آیه104

اظهار دین حق106

اظهار به معنای اطلاع107

اظهار به معنای سیطره108

سیطرۀ تکوینی یا تشریعی116

فرجام ادیان118

جمع بندی مطالب124

نتیجه گیری125

فصل دوم: جامعه موعود صالحان131

ویژگی های جامعه موعود صالحان134

1. حاکمیت دینی135

2. توحید و یکتا پرستی در جامعه139

3. جامعه ای ویژه، امن و عاری از کفر و نفاق141

4. برآوردن همه نیازهای انسان143

5. شایستگی زمامداران146

فصل سوم: جامعه صالحان در گستره تاریخ149

1. دوره تاریخی جامعه موعود صالحان149

2. عصر ظهور وعده الهی از دیدگاه مفسران اهل سنت158

از حکومت نبوی تا حکومت علوی159

تمسک به روایات و نقد و بررسی آن159

3. روایات خلافت166

ص:10

نقد روایت167

کوشش اهل سنت در رفع تعارض روایات خلافت168

دیدگاه ابن کثیر171

نقد دیدگاه ابن کثیر175

2. حدیث عدی بن حاتم177

برداشت نادرست از آیه قرآن179

5. نقد کلی دیدگاه های اهل سنت180

6. پیشینه حکومت صالحان195

حکومت بنی اسرائیل198

حکومت داود علیه السلام 203

حکومت سلیمان علیه السلام 214

ویژگی های حکومت سلیمان219

حکومت های فراگیر در روایات اهل بیت علیهم السلام 221

فصل چهارم: گستره جغرافیایی حکومت صالحان223

نتیجه گیری225

بخش دوم: نقد نظریه های معاصر غربی از نگا ه قر آن

فصل یکم: نقد نظریه های معاصر غربی با نگاه به آیات قرآن229

مقدمه229

1. فرضیه پایان تاریخ230

پایان تاریخ و آخرین انسان235

نقد فرضیه پایان تاریخ245

نقد نظری245

نقد ادله فوکویاما247

نقد تجربی256

2. نظریه برخورد تمدن ها259

نقد نظریه برخورد تمدن ها262

ص:11

ابهام در مفهوم تمدن264

مبنای غیرعلمی265

توهم یکپارچه انگاری غرب266

گفت وگوی تمدن ها یا برخورد تمدن ها268

3. موج سوم274

نتایج دیدگاه تافلر«موج سوم»278

نقد نظریه تافلر«موج سوم»279

رابطۀ دانش و قدرت279

سوگیری سیاسی284

4. دهکده جهانی288

عصر ارتباط شفاهی و زندگی دودمانی و قبیله ای (شفاهی)290

عصر ارتباطات کتبی و چاپی و جامعه گرا290

عصر ارتباط الکترونیک و «دهکدۀ جهانی»291

نقد فرضیه «دهکده جهانی»293

توهم سیطره غرب بر دهکده جهانی295

نقد کلی نظریه های معاصر299

جهانی شدن یا جهانی سازی300

جهانی بودن و جهانی شدن اسلام301

وجوه تفاوت و تمایز جهانی بودن اسلام و جهانی شدن کنونی303

بی ثباتی در نظریه های معاصر305

پیش بینی آینده308

نتیجه گیری310

فصل دوم: حکومت در پایان تاریخ313

مقدمه313

1. مبانی حکومت314

2. اهداف حکومت316

3. شکل حکومت318

4. زمامداران حکومت321

ص:12

5. برنامه های حکومت323

فصل سوم: نشانه ها و رخدادهای پایان تاریخ327

مقدمه327

1. بحران معنویت328

2. وقوع اختلاف ها و در گیری های بسیار328

3. ظهور منجی بزرگ بشر329

4. خروج سفیانی329

5. ندای آسمانی330

6. نزول عیسی علیه السلام 330

7. رجعت331

8. صلح و آرامش پایدار در سرتاسر جهان331

خلاصه تحقیق و استنتاج کلی333

فرجام فناوری های روز338

شایعه پایان جهان339

چند پیشنهاد340

پیشنهادهای نظری340

الف) پایان تاریخ از نگاه روایات معصومین علیهم السلام 340

ب) رخدادهای پایان تاریخ و تحلیل آن ها340

پیشنهادهای کاربردی341

الف) آشنایی مربیان تربیتی با دیدگاه های قرآن341

ب) فیلم نامه نویسی بر اساس دیدگاه های قرآن342

ج) داستان نویسی با بهره گیری از دیدگاه های قرآن342

د) ترجمه تحقیقاتی از این دست به زبان های زنده دنیا343

کاستی های پژوهش344

فهرست منابع345

مقالات356

سایت ها357

ص:13

ص:14

ص:15

ص:16

ذهن و زبان انسان ها را به خود مشغول داشته و گاه با نگرانی و دلواپسی مطرح می شود. بشر خسته از ناملایمات، نابسامانی ها و بی عدالتی ها همیشه در انتظار برچیده شدن این تباهی ها و سیاهی ها و برپایی عدل و داد به دست منجی موعود به سر می برد.

رخدادهای گوناگون در سده های اخیر به ویژه در دهه های پایانی قرن بیستم، ذهن اندیشمندان جهان به ویژه اندیشمندان غربی را بیش از پیش به سمت و سوی گفت و گو از پایان تاریخ سوق داده است. از نگاه اندیشمندان غربی نظام لیبرال دموکراسی به معنای ظهور کامل ترین و آخرین دستاورد فرهنگی و مدنی بوده و پایان تاریخ را نوید می دهد. از این رو بشر امروزی ناگزیر از تن دادن به آن است.

ولی در برابر، از نگاه آموزه های وحی، پایان تاریخ به مفهوم پایان عصر سیاه و سلطۀ زورمداران و مستکبران و قدرت یافتن مستضعفان و صالحان در سراسر گیتی است و سرانجام جامعه ای ویژه با امنیتی کامل و سرشار از نعمت های مادی و معنوی به دست صالحان در پهنۀ کرۀ خاکی ایجاد خواهد شد.

درون مایه انقلاب مدرنیته، تقدس زدایی از عالم و انکار امر قدسی بود. پس از رنسانس؛ خرد بریده از وحی آدمی برای تدبیرگری امور کلی و جزیی حیات در گسترۀ زمین جایگزین آموزه های آسمانی شد. و در یک عبارت، حقیقت قدسی در دنیای مدرن غروب کرد و بشری که خود را اول و آخر و دایر مدار همه چیز می داند ظاهر شد تا بدان جا که می خواهد حتی عالم قدس را برای خود تملک کند. و هر امر ماورایی و فراانسانی از صحنۀ زندگی

ص:17

کنار گذاشته شد.

بحران ایدئولوژیک و بن بست در رهبری، نتیجه محتوم عصر مدرنیته بود. در چنین فضای آشفته ای هگل و مارکس و در دهه های اخیر فوکویاما و امثال او از پایان تاریخ و نهایت تکامل و پیشرفت تاریخ داد سخن داده اند. اما این تلاش ها جز کوششی مذبوحانه که به مدد رسانه های جمعی، برتری تکنولوژیک و هوچی گری سیاسی و درصدد سلطه دادن لیبرالیسم سرمایه داری، تفسیر دیگری ندارد. در واقع حاصل انفعال و موضع گیری آنان در برابر سقوط ناگزیر و حتمی الوقوع غرب است تا چند صباحی دیگر به حیات مرده خود ادامه دهد.

سخن از پایان تاریخ غرب، نه گفتاری ناموجه و بی دلیل، که مطلبی است که بسیاری از نظریه پردازان غربی نیز از آن سخن گفته اند. از این رو پژوهش گران غربی، پست مدرنیسم (پسامدرن)، عصر بعد از مدرنیته را موضوع پژوهش های خود قرار داده خبر از موج سوم می دهند که خود گواه و نشان از پایان لیبرال دموکراسی غرب است.

تجربۀ همگانی این پایان از آخرین دهه های قرن بیستم، زمزمۀ گفت وگو از آخرالزمان و قریب الوقوع بودن فصل ظهور منجی موعود را در میان عموم مردم شایع ساخت؛ زیرا دیگر هیچ ایدئولوژی و نظام اجتماعی، سیاسی ای قادر به پاسخ گویی به نیاز ناگزیر انسان و حمایت از او برای دست یابی

به حداقل بهره مندی از آرامش جان، عدالت و آزادی به معنای حقیقت لفظ نبود. (1)

ص:18

پایان تاریخ (آخرالزمان) از نگاه آیین های بزرگ جهانی به ویژه دین اسلام پایانی تسلی بخش و امیدوار کننده است که با ظهور مصلح بزرگ جهانی و با حضور صالحان_ پس از تجربه تلخ ستم ها و فسادها_ به وقوع خواهد پیوست. قرآن کریم به عنوان آخرین کتاب آسمانی، کامل ترین و جامع ترین برنامه الهی برای سعادت و هدایت بشر است. آموزه های آسمانی قرآن ناظر بر پاسخ حقیقی به پرسش انسان است. پرسش از حقیقت هستی،

راز هستی و بالأخره سرانجام سرنوشت او در هستی. و البته پاسخ

قرآن، عاری و پیراسته از خود بنیادی و نیست انگاری غربی است. بسی شایسته است در این بحران ایدئولوژیک، کام تشنه بشر از چشمه زلال وحی سیراب شود؛ زیرا سراب های آبنما دیگر رنگ باخته و چهره واقعی خود را آشکار ساخته اند.

از این رو پژوهش حاضر تلاش اندکی است تا ندای آسمانی قرآن را لبیک گوید و گام کوچکی است تا سرآغاز قدم های بعدی باشد.

ص:19

ص:20

زمین در پایان تاریخ، و نفی حکومت های طاغوتی و ستمگر، بشارت الهی در آموزه های وحی است.

ص:21

است که جز این، پژوهش سردرگم بوده و از پی جویی هدفی مشخص باز خواهد ماند. نوشتار حاضر نیز افزون بر هدف اصلی به عنوان خلأ پژوهشی؛ اهداف علمی و عملی را پی جویی می کند که به اجمال چنین است:

ص:22

تحقیقاتی نیروهای مسلح امریکا تلاش می کنند و ایده های خود را به عنوان سیاست های اجرایی به آنان دیکته می کنند؛ لازم است مراکز مؤثر جهان اسلام هم آموزه های مبتنی بر عقل و دانش و مهر و عطوفت وحی را به عنوان سیاست های اجرایی در سرلوحۀ برنامه های خود قرار دهند.

ص:23

روش کتابخانه ای و رایانه ای (1) دو روش عمده در گردآوری اطلاعات و داده های پژوهش پیش رو هستند. از این رو برای تدوین نوشتار حاضر ابتدا با مراجعه به اسناد نوشتاری، سامانه های رایانه ای، سایت های اینترنتی و نرم افزارهای علمی به گردآوری اطلاعات پرداخته، سپس با گزارش داده ها و یافته های پژوهش و تحلیل آن ها به استنتاج دیدگاه قرآن با استناد به آرای مفسران امامیه و عامه پرداخته ایم. در بخش دوم با مبنا گرفتن یافته های بخش اول دیدگاه های معاصر مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. افزون بر این نقد نظریات معاصر به گونۀ دیگری نیز گزارش یا انجام شده است.

ص:24

ضدین تقابل و تنافی اجمالی بین دو چیز است. (1) در این مقال با اندکی تفاوت همین معنا مورد نظر است. با این بیان که دیدگاه قرآن و نظریه های معاصر تطبیق داده می شوند تا حدود هم پوشانی یا وجوه تمایز روشن شود. روشن است معیار سنجش حقیقت آموزه های آسمانی است. از این رو آن چه از نظریه های معاصر موافق با الگوی قرآنی باشد مورد قبول و آن چه منافی باشد مردود و وجوه برتری دیدگاه قرآن بیان خواهد شد.

«پایان تاریخ» این واژه مرکب از دو واژۀ پایان و تاریخ است که ابتدا مفهوم غایت و نهایت و توقف سیر تاریخ در ذهن متصور می شود. اما واقع امر آن است که تاریخ جز پویایی متوالی رویدادها و صیرورت مستمر پیامدها، چیز دیگری نیست و وظیفۀ فلسفۀ تاریخ نیز جمع بندی و اتخاذ وجوه مشترک آن ها در قالب یک اندیشۀ جامع است. با این بیان «پایان تاریخ» عنوانی مبهم و بی معنا می شود. از این رو مقصود از این واژۀ ترکیبی نه معنای متبادر _ پایان زمان بند _ بلکه منظور دورۀ مشخصی از مراحل تاریخ است که برپایۀ آموزه های آسمانی، بشریت شاهد اوج شکوفایی مادی و معنوی خواهد بود که تمام آرزوها و انگیزه های انسانی در آن جامعه ارضا می شود. و انسان به آرامش می رسد که دیگر انگیزه ای برای حرکت بعدی تاریخ وجود نخواهد داشت و این به آن معنا نیست که زاد و ولد و مرگ و میر متوقف خواهد شد یا دیگر وقایع مهمی اتفاق نخواهد افتاد، بلکه منظور این است که احتمالاً دیگر تحول مهمی در نهادهای اساسی و اصول جاری پدیدار نخواهد شد. به زبان دیگر مقولۀ «پایان تاریخ» با مقولۀ «پایان جهان»

ص:25

متفاوت است. چنان که در آیین ها و شرایع آسمانی نیز با تعابیری چون آخرالزمان و... سخن از این مرحلۀ تاریخی به میان آمده است. امروزه سخن از پایان تاریخ، آخرالزمان و آیندۀ جهان و تعبیراتی مشابه به گفتمان غالب در دنیای غرب تبدیل شده است. به باور برخی پژوهش گران حوزه آیندۀ تاریخ، «غرب به عنوان یک دوره از تاریخ و فرهنگ، با اصول و فروع مخصوص به خودش متولد شد و پس از پشت سر نهادن مراحلی، در اوج جوانی خود، جملۀ فرهنگ ها،تمدن ها و حوزه های نظری غیر غربی را تحت الشعاع خود قرار داد تا آن که به تدریج روی به افول نهاد و غروب تاریخ خویش را به تجربه نشست.

در میان اهل فرهنگ و مطالعات فرهنگی، از این افول و غروب[فرهنگ غرب] با عنوان «پایان تاریخ» یاد می شود». (1) گفتنی است مقصود از واژۀ «تاریخ» در نوشتار حاضر، «کشف قانون مندی های حاکم» بر جریانات، حوادث و تحولات اجتماعی است. در واقع فیلسوفان تاریخ عهده دار این کشف هستند که با کشف شواهد و ارائۀ مدارک فراز و فرودهای گذشتۀ اقوام و ملل را تابع قاعده و قانون می دانند و برحسب آن ها حال و آیندۀ ملت ها و انحطاط و پیشرفت آنان را مورد مطالعه و پیش بینی قرار می دهند. کوتاه سخن آن که مقصود از پایان تاریخ در این نوشتار، چنان که پیش تر نیز اشاره شد مرحله ای از تاریخ بشر است که انسان ها شاهد اوج شکوفایی مادی و معنوی خواهند بود. از این مرحله در آموزه های دینی با عنوان «آخر الزمان» و تعبیرات مشابه یاد شده است. هرچند این تعبیر در

ص:26

آیات قرآن با صراحت نیامده است ولی آیاتی از قرآن به این مرحله از تاریخ با حکومت صالحان اشاره دارند.

«نظریه های معاصر»در حدود قرن 17 میلادی در اروپا، یک سری تحولات سیاسی رخ داد، که بدان نام رنسانس (تجدید حیات) دادند، هدف از این تجدید حیات بازگشت به مفاهیمی بود که در حدود چهار، پنج قرن قبل از میلاد مسیح توسط افرادی بنام سوفسطاییان بوجود آمده بود؛ آن ها معتقد بودند که در عالم، حقیقتی وجود ندارد و یا اگر وجود دارد، قابل درک و حس نیست بنابراین به دنبال حقیقت رفتن کاری بیهوده است، آن ها معتقد بودند باید به آن چه قابل حس و تجربه است بسنده نمود، سوفسطاییان چون دیگر به دنبال حقیقت نبودند و به اصول ثابتی قائل نشدند، مبنای هر چیز را خود انسان قرار دادند. (1) با رنسانس دوران هزارسالۀ حکومت کلیسا پایان یافت و بدین سان مدرنیسم آغاز شد. و در درون آن، مکاتب گوناگونی بوجود آمد. بنابراین مقصود از «نظریه های معاصر» دیدگاه های اندیشمندان غربی در دنیای مدرن است که بعضی از نظریه ها در این نوشتار بازخوانی و نقد و بررسی می شود.

چنان که پیش تر اشاره شد پایان تاریخ و فرضیۀ تناهی پیشرفت به سوءتفاهم هایی جدیدتر منجر شده است: هگل، غایت پیشرفت را در حکومت پروسی می دید. بدین معنا که سیر تاریخ را به جای آن که به آینده فراتابد، در حال پایان داد. هگل فرایند تکامل گذشته را شناخت، اما به نحوی عجیب منکر آن در آینده شد. اما از لغزش هگل بالاتر فرمایش

ص:27

دانشمند نامی دوران ویکتوریا، آرنولد گبی بود که در گفتار آغاز خود در مقام استاد کرسی سلطنتی تاریخ جدید در آکسفورد در 1841، تاریخ جدید را آخرین مرحلۀ تاریخ بشر شمرد. پیش بینی مارکس که انقلاب پرولتاریا هدف نهایی جامعه بی طبقه را تحقق خواهد بخشید، منطقاً و اخلاقاً آسیب ناپذیرتر بود. (1) وبا این بیان روشن شد گفتمان «پایان تاریخ» که به گفتمان غالب دهه های اخیر تبدیل شده ریشه در اندیشه های فیلسوفانی چون هگل و مارکس دارد. از آن جا که نظریه های دهه های اخیر به طور مشخص به موضوع «پایان تاریخ» و لوازم آن پرداخته اند نوشتار حاضر هم، به طرح همین نظریه ها بسنده کرده است. بنابراین مقصود از «نظریه های معاصر» دیدگاه های اندیشمندان قرن حاضر در موضوع پایان تاریخ است.

ص:28

پیدایی و پژوهشی موضوع تحقیق هستیم. توجه به آینده و پایان سرنوشت بشر همزاد انسان بوده و بشر پیوسته به چگونگی فرجام خویش اندیشیده است. بیان این موضوع در متون آسمانی گواهی بر این ادعاست. لیکن به لحاظ پژوهشی بیشترین توجه به این موضوع در سده های اخیر به ویژه در آثار پژوهشی فیلسوفان غرب به چشم می خورد. به دیده انصاف کوشش های علمی اندیشمندان غربی سرآغاز توجه جدی به این موضوع شد و به رغم تبیین جدی آن در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام پژوهش گران مسلمان نیز در پژوهش های مستقل، موضوع پایان تاریخ را کانون توجه

قرار دادند.

با بررسی ها و جست وجوهایی که در کتابخانه های مختلف و نرم افزارها و اینترنت انجام شد تا کنون پژوهشی با عنوان تحقیق حاضر انجام نشده است. اما پژوهش های مرتبط زیادی اعم از مقاله و کتاب به رشتۀ تحریر درآمده است که نمونه هایی از آن ها در ذیل بررسی می شود.

1. آینده، ا. سبحانی، تهران، چاپخانه کیهان، چاپ اول، 1337.

نگاه مؤلف در این کتاب نه نگاهی از زاویۀ فلسفه تاریخ که نگاهی علمی به موضوع است که در واقع سیر پیشرفت ها در آینده را پیش بینی کرده است.

2. آغاز و انجام تاریخ، کارل یا سپری، ترجمۀ محمد حسن لطفی، تهران،نشر دیبا، چاپ دوم، 1373.

کتاب حاضر در سه بخش تنظیم شده است. بخش نخست به تاریخ جهان و تقسیم دوره های تاریخی، بخش دوم به حال و آینده و بخش سوم

ص:29

معنا و فایدۀ تاریخ اختصاص یافته است.

3. علی علیه السلام و پایان تاریخ، سیدمجید فلسفیان، انتشارات مسجد مقدس جمکران، چاپ دوم، قم، 1379.

نویسنده در این نوشتار درصدد بررسی موضوع مهدویت از نگاه امام علی علیه السلام است.

4. آیندۀ اسلام و غرب، شیرین هانتر، ترجمۀ همایون مجد، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز، 1380، چاپ اول.

این اثر، پژوهش بسیار متقن و پیراسته از جانبداری دینی و جغرافیایی است. پژوهش در اصل به زبان انگلیسی تألیف شده و توسط آقای مجد به فارسی برگردانده شده است. کتاب حاضر از سلسله مباحث مربوط به گفت وگوی تمدن هاست که با نگاهی واقع بینانه به آیندۀ اسلام و غرب (برخورد تمدن ها یا همزیستی مسالمت آمیز) به تحلیل تاریخ اسلام و ایران و عربستان سعودی پرداخته و نوع روابط کشورهای اسلامی با یکدیگر را نه رابطه ای کاملاً متحد در برابر غرب بلکه رابطۀ بعضی از آن ها با بعضی دیگر را همراه با تنش پیش بینی می کند. چنان که همین رابطه بین اسلام و غرب هم حاکم خواهد بود.

5. پایان تاریخ (سقوط غرب و آغاز عصر سوم)، مسعود رضوی، شفیعی، تهران، چاپ اول، 1381.

نویسندۀ کتاب در ورود به بحث، مباحثی را پیرامون «پایان تاریخ» و مراد از آن را مطرح کرده است،که به روشن شدن مفهوم «پایان تاریخ» کمک شایانی می کند و سپس با تقسیم بندی ادوار تاریخ، موضوع مزبور را

ص:30

ریشه یابی و از نگاه فلسفه تاریخ بررسی کرده است. این نوشتار هم چنان که از عنوان آن روشن است به نقد و بررسی پایان تاریخ از نگاه دنیای غرب پرداخته است.

6. آیندۀ جهان (دولت و سیاست در اندیشه مهدویت)، رحیم کارگر، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، چاپ سوم، تهران، 1383.

از جمله پژوهش های مهم و مبسوط در موضوع «آینده جهان» است که توسط نویسندۀ محترم که خود از مدرسان موضوع مهدویت و محققان عرصۀ «آینده پژوهشی» است به رشتۀ تحریر در آمده است. در این پژوهش ابتدا موضوع آینده پژوهی و فلسفه تاریخ به طور مسبوط بررسی شده و در فصل بعدی نظریه های آیندۀ تاریخ از نگاه غربی ها و در فصل سوم از نگاه شیعه بررسی شده است.

7. نظریه پردازی درباره آینده جهان، علی اصغر رضوانی، قم، مسجد جمکران، چاپ اول، 1385.

پژوهش کوتاهی است از سلسله مباحث مهدویت که به وسیله مؤلف محترم در 100 صفحه تنظیم شده است. مؤلف ابتدا به نقد و بررسی دیدگاه های معاصر غربی دربارۀ آینده و طرح های مختلف تکامل تاریخ پرداخته؛ سپس همین موضوع را از نگاه اسلام بررسی و آیندۀ درخشان را بشارت اسلام دانسته است.

8. پایان جهان مدرنیته یا ...؛ سید جلال حسینی، زمزم هدایت، قم، چاپ اول، 1387.

موضوع اصلی کتاب نقد و بررسی جهانی شدن در مدرنیسم و اثبات

ص:31

ممیزات اسلام برای جهانی شدن است. از جمله موضوعاتی که در این نوشتار جلب توجه می کند بررسی جایگاه انقلاب اسلامی در ضمن مباحث انتظار، مهدویت و آخرالزمان است؛ زیرا ظهور انقلاب اسلامی در قرن بیستم و پایه ریزی حکومتی دینی در دنیایی که خدا و معنویت را به فراموشی سپرده و انسان را به جای خدا نشانده بود تمام معادلات دنیای مدرنیته را به هم ریخته و روح امید را در کالبد بشر دمید.

9. جهان آینده (در اندیشه اسلامی)؛ علیرضا عظیمی فر؛ مهر امیرالمؤمنین علیه السلام، قم، چاپ دوم، 1388.

اثر مزبور بر خلاف منابع پیشین که بیشتر پایان تاریخ را از نگاه دنیای غرب بررسی کرده بودند_ آیندۀ جهان را از نگاه اسلام بررسی کرده است. نویسنده جهت ورود به بحث ابتدا خاستگاه و موافقان و مخالفان جهانی شدن را بررسی و آن گاه در فصول بعدی ویژگی های جهان شمولی اسلام را برشمرده است. حکومت جهانی مهدوی؛ اهداف و برنامه های آن، آخرین موضوع و پایان بخش کتاب است.

هر چند هدف اصلی کتاب، بررسی آیندۀ جهان از نگاه اسلام است

و مباحث تفسیری هم در ضمن مطالب کتاب آورده شده است. اما

نوشتار حاضر درصدد بررسی آرای مفسران شیعه و سنی در ذیل آیات مربوطه است.

10. غرب و آخرالزمان، اسماعیل شفیعی سروستانی، نشرهلال،

تهران، 1390.

پژوهش بسیار مفیدی در حوزۀ مطالعات پایان تاریخ در دنیای غرب

ص:32

است که ضمن بیان مراد از غرب در نوشتار مزبور و پیشینه گفت وگو از «پایان» نظرات گروهی از اندیشمندان غربی که خود منتقد غربی هستند را آورده و به انحطاط و سقوط غرب اشاره کرده اند. همچنین نظرات دو

تن از اندیشمندان معاصر غربی (فوکویاما و هانتینگتون) را مورد نقد و بررسی قرار داده اند.

همان گونه که از عنوان و محتوای کتاب معلوم است، هدف اصلی پژوهش، بررسی «آخرالزمان» از نگاه دنیای غرب است و بررسی تطبیقی موضوع مزبور از نگاه قرآن و غرب صورت نگرفته است.

11. نهایة التاریخ، فرانسیس فوکویاما، ترجمه حسین الشیخ، بیروت، دارالعلوم العربیه، بی تا.

این اثر ترجمۀ عربی نظریۀ پایان تاریخ فوکویاماست که نوشتار حاضر در تحلیل و بررسی نظرات وی از ترجمه های فارسی آن استفاده کرده است. نیز آثاری که ترجمۀ دیدگاه های معاصر است در پیشینۀ این نوشتار ملاحظه شده اند. طرح دیدگاه ها از این کتاب ها ما را از اشاره به آن ها در پیشینۀ تحقیق بی نیاز می سازد.

12. اسلام و آینده جهان، مصطفی محقق راد، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، قم، 1382ش.

چنان که از عنوان کتاب معلوم می شود نوشته ای مستقل در موضوع پایان تاریخ از نگاه اسلام است که از جهتی به موضوع نوشتار حاضر نزدیک است. این اثر در نه فصل تنظیم شده است. در فصل اول از نگاه فلسفه تاریخ به موضوع نگریسته اند. و در فصول بعدی دیدگاه های مکتب

ص:33

مارکسیسم، ادیان قدیم، اهل سنت، فرقه های اسلامی و در پایان نظر شیعه را مورد پژوهش قرار داده است. فصل هشتم را در حدود 30 صفحه به دیدگاه قرآن اختصاص داده و 10 آیه از آیات قرآن را بررسی کرده است.

نویسنده محترم به صورت خیلی محدود و بیشتر از نگاه مفسران، در فصل هشتم موضوع را بررسی کرده است. بعضی از آیات مورد بررسی، مربوط به مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است که در عین ارتباط با موضوع کتاب

و نوشتار حاضر، خود موضوع مستقلی است. در این نوشتار موضوع

پایان تاریخ به صورت مبسوط، مستقل و با رویکردی تطبیقی بین دیدگاه قرآن و نظریه های معاصر و نیز دیدگاه مفسران امامیه و عامه مورد پژوهش قرار گرفته است.

13. مهدویت و فلسفه تاریخ، فرامرز سهرابی، مؤسسه آینده روشن،چاپ اول، قم، 1389ش.

در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول به تبیین مفهوم فلسفۀ تاریخ و مهدویت اختصاص دارد. در بخش دوم فلسفۀ تاریخ اسلامی را تبیین کرده اند. و در بخش پایانی پیوندهای مهدویت و فلسفۀ تاریخ مورد پژوهش واقع شده است. نویسنده محترم در فصل سوم از بخش سوم به موضوع آیندۀ تاریخ از نگاه آیات و روایات پرداخته اند که بیشتر با نگاه فلسفۀ تاریخی است. شاید از همین رو تنها به یک آیۀ مربوط به پایان تاریخ اشاره کرده و آیات دیگر را بررسی نکرده اند. از خاتمه و نتیجه گیری پژوهش به دست می آید که هدف نویسنده بررسی موضوع مهدویت و بلکه مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف بوده است. حال این که هدف نوشتار حاضر بررسی موضوع پایان

ص:34

تاریخ و پیش زمینه ها و ویژگی های جامعۀ پایانی از نگاه قرآن و نظریه های معاصر است.

14. مجلات علمی و تخصصی از جمله مجله «اطلاعات سیاسی و اقتصادی» و اینترنت منابعی برای آشنایی و استفاده از آرای اندیشمندان غربی بود.

15. بررسی تطبیقی تفسیر آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، فتح الله نجارزادگان، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت، چاپ اول، قم، 1389ش.

پژوهشی پرارزش در خصوص آیات مهدویت است. این اثر مفید در پنج فصل تنظیم یافته است. فصل اول به کلیات و فصل دوم و سوم به تفسیر تطبیقی آیات مهدویت اختصاص یافته است. سپس در فصل چهارم دین حق با نگاه به آیه اکمال دین بررسی شده است. در فصل پنجم کتاب، شخصیت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را از نگاه آیات و روایات به بحث نشسته اند. نویسنده محترم با کوشش های علمی فراوان به تفسیر آیات مهدویت از دید مفسران فریقین پرداخته اند. اما به رغم این کوشش پرارج، و ارتباط بسیار نزدیک آن با موضوع پژوهش حاضر، تنها به بعضی آیات، آن هم با موضوع مهدویت پرداخته اند.

اما موضوع این نوشتار از مهدویت عام تر بوده و آیات بیشتری را در خصوص پایان تاریخ مورد پژوهش قرار داده و رویکرد تطبیقی به نظریه پایان تاریخ از وجوه امتیاز و نوآوری های آن است.

چنان که از بررسی پیشینۀ تحقیق به دست آمد تاکنون پژوهش مستقلی

ص:35

با عنوان تحقیق حاضر در میانۀ پژوهش های انجام شده خودنمایی نمی کند. آثار یاد شده درصدد نقد اندیشه های غربی یا نگاه کلی به موضوع نوشتار حاضر از نگاه معارف دینی است. این پژوهش به رغم داشتن مشترکات با بعضی پژوهش های پیش گفته؛ تبیین دیدگاه قرآن از

نگاه مفسران شیعه و اهل سنت و نقد آرای اندیشمندان غربی با این نگاه

از وجوه تمایز آن است. بنابراین معلوم شد پژوهش های انجام شده به موضوع نوشتار حاضر نپرداخته اند و رویکرد تطبیقی به موضوع حاضر از نگاه قرآن و نظریه های معاصر به ویژه با بررسی دیدگاه های مفسران شیعه و اهل سنت در این پژوهش ها به چشم نمی خورد و همین امر از نوآوری های این نوشتار است.

ص:36

مقدمات جنگ بزرگی به نام «آرماگدون» (1) را فراهم نمایند. نتیجه این دیدگاه جنگ طلبی و سلب آرامش و امنیت از مردم دنیاست؛ زیرا برابر این دیدگاه تا قبل از پایان تاریخ آینده ای هولناک و تاریک در پیش روی بشر خواهد بود و با این پیش فرض بر طبل جنگ می کوبند و اعتقادی به صلح و آرامش ندارند. لشکرکشی ایالات متحده به عراق و افغانستان و ماجراجویی هایش در خاورمیانه در همین راستا قابل تفسیر و تحلیل است.

همچنین اندیشمندان دیگری از زاویه های متفاوت به فرضیۀ پایان تاریخ نگاه کرده، حسب تصورات و برداشت های خود، طرحی ارائه داده اند. نکته ای که وجه مشترک این دیدگاه هاست نه پایانی امیدبخش که پایانی ناگوار و ناگزیر از پذیرش سرنوشت محتوم است.

اکنون آگاهی از سرنوشت بشریت و چشم گشودن به آینده ای روشن و نه مبهم نور امید را بر دل ها تابیده و تحمل سختی ها و ناگواری های زندگی این جهانی «داربالبلاء محفوفه»؛ (2) دنیا سرایی است آمیخته با گرفتاری. و آفرینش وی در سختی «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ» (سوره بلد، آیه 4) را آسان می سازد. ضرورت انجام این مقال زمانی روشن می شود که سستی و

ص:37

ابطال پذیری دیدگاه های معاصر بر همگان آشکار شده پرسش از پایان سرنوشت بشر بی پاسخ بماند.

از این رو پناه آوردن به قرآن، این منبع لایزال الهی «و اذا التبست علیکم الفتن کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن فإنه شافع مشفع و ما حل مصدق»، (1) «فیه خبر من کان قبلکم و خبر ما یکون بعدکم»، (2) «فیه خبر ما کان و خبر ما هو کائن، قال الله عزوجل «فیه تبیان کل شیء»» (3) و تدبر در آموزه های آسمانی آن، امری بسیار ضروری است. نه ضعف و سستی در آن راه دارد و نه باطل «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِید» (سوره فصلت، آیه42)و کلامی است که فهم مقاصدش برای همه آسان شده (4) «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّکِرٍ» (سوره قمر، آیه17)و محکم و با صراحت، عموم انسان ها را به هماوردی طلبیده «قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ» (سوره یونس، آیه38؛ سوره بقره، آیه23)؛ و پیروزی هیچ کس در برابر این تعدی گزارش نشده است. کوتاه سخن آن که ارائۀ تصویری روشن و امیدوارانه از آینده که به دور از غرض ورزی سیاسی بوده و خلل ناپذیر باشد؛ امری مهم و ضروری است. این مهم جز با آموزه های آسمانی شدنی نیست. برابر دیدگاه قرآن، با وجود آرمان صلح طلبی و عدالت خواهی در فرهنگ اسلامی، منتظران جامعۀ ویژۀ صالحان باید در زمینه سازی برای جامعۀ موعود تلاش کنند. و چنان که از بررسی پیشینۀ

ص:38

تحقیق روشن شد به رغم اهمیت موضوع و تلاش های درخور ستایش پژوهش گران محترم، تاکنون پژوهش مستقل و با رویکرد تطبیقی در دو گسترۀ مفسران فریقین و نظریه های معاصر در این خصوص انجام نشده است. تبیین دیدگاه قرآن از نگاه مفسران اهل سنت و شیعه و برگزیدن دیدگاه صحیح با دلیل و برهان و تطبیق آن با نظریه های معاصر از نوآوری های نوشتار حاضر است.

ص:39

ص:40

ص:41

ص:42

مفهومی آیات هنگام مراجعه به آیه ای در تفاسیر، به آیات دیگری نیز رهنمون می شدیم.

از آن جا که بازشناسی مفهوم واژگان کلیدی آیه به آسان سازی فهم آن و روشن تر شدن مقصود آیه کمک شایانی می کند، در این فصل به تحلیل واژگان کلیدی آیات از نگاه واژه پژوهان و مفسران پرداخته و سپس مفهوم کلی و تفسیر آیه را بیان خواهیم کرد. بی شک بعضی از واژه ها از تحلیل لغت شناسان بی نیاز بوده و در تبیین آن ها به بیان مفسران بسنده خواهد شد.

ص:43

الکتاب: لما یتضمّن الأحکام و الحکم، و یدلّ علی ذلک أنّ زبور داود علیه السلام لا یتضمّن شیئا من الأحکام؛ (1)

و گفته شده است زبور به هر کتابی از کتب الهی که دست یابی به آن دشوار باشد گفته می شود... وبرخی گفته اند: زبور، نام کتابی است که تنها احکام عقلی داشته باشد. به خلاف کتاب که احکام شرعی و مواعظ و حکم را در بردارد. دلیل بر این معنا، زبور داوود است که احکام شرعی ندارد. واژه پژوهان، مراد از زبور در آیه را کتاب داود دانسته اند. (2)

کاربردهای قرآنی این واژه در مواردی که مفرد به کار رفته است به کتاب داود علیه السلام اطلاق شده، خود گواه این ادعاست. (3)

به رغم گفت وگویی که میان مفسران در مفهوم زبور است؛ به اعتقاد بیشتر مفسران مراد از آن کتاب داود علیه السلام است. (4) اشاره شد اطلاق نام زبور بر کتاب داود علیه السلام در شماری از آیات قرآن گواه روشنی بر این ادعاست. از آن جمله می توان به آیاتی مانند: «إنَّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ وَ النَّبِیِّینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَیْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عِیسی وَ أَیُّوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیْمانَ وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً» (سوره نساء، آیه163)؛ و نیز آیه 55 سوره اسراء اشاره کرد.

عباراتی از زبور (مزامیر داود) نیز که به سان آیه 105 سورۀ انبیاء است، گواه دیگری بر این تفسیر است. تعابیری چون«لأن عاملی الشر یقطعون و الذین

ص:44

ینتظرون الرب هم یرثون الارض»(مزمور9: 37)؛ «اما الودعاء فیرثون الارض و یتلذذون فی کثرة السلام ة»(مزمور 37:11)؛ «لأن المبارکین منه یرثون الارض و الملعونین منه یقطعون» (مزمور37:22)؛ «الصدیقون یرثون الارض و یسکنونها إلی الابد» (مزمور37:29) که در زبور آمده نزدیک به تعابیری هستند که در آیات قرآن آمده است. در این تعابیر منتظران پروردگار، (1) متواضعان، متبرکان پروردگار و صدیقان وارثان زمین و ساکنان همیشگی آن خواهند بود. و اینان از سلامتی فراوان لذت خواهند برد. در حالی که شروران و ملعونین از بین خواهند رفت.

روشن است بعضی از تعابیر زبور به سان تعابیر قرآن یا نزدیک به آن است. در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز زبور به کتاب داود تفسیر شده است. (2)

«ذکر»: در لغت به معنای یادآوری در برابر غفلت و فراموشی است؛ خواه با زبان باشد یا با قلب. و گاهی از باب مبالغه، به چیزی که یادآوری کننده است، ذکر گفته می شود که گویا وجود خارجی و مظهر «ذکر» است. آیاتی که از «قرآن» با نام ذکر یاد کرده اند اشاره به همین معنا دارند. (3)

تورات، قرآن، کتب انبیاء پیشین و لوح محفوظ، مفاهیمی هستند که در تفسیر «ذکر» بیان شده اند. برخی از مفسران مراد از آن را کتب انبیای پیشین مانند صحف ابراهیم و تورات موسی دانسته اند. (4) و شماری از مفسران با استناد به سیاق آیه مزبور و آیاتی که از کتاب موسی علیه السلام با عنوان

ص:45

«ذکر» یاد کرده اند، مصداق«تورات» را برای «ذکر» تقویت کرده اند. (1) چنان چه ذکر را به مفهوم لوح محفوظ بدانیم؛ مراد از زبور کتب انبیاء خواهد بود. و در این صورت معنای آیه چنین خواهد بود: « پس از آن که

در لوح محفوظ نوشتیم، در کتب آسمانی انبیاء نیز نوشتیم که صالحان زمین را به ارث خواهند برد». (2) به هرروی، مراد از ذکر و زبور کتاب خاص یا عام باشد، نشان از تاریخ دراز این اندیشه _ پایان تاریخ _ در آموزه های آسمانی دارد.

«ارض»: از نگاه واژه پژوهان، سیاره ای است که در پایین و برابر آسمان قرار داشته و مردم در آن زندگی می کنند. (3)

بر اساس بعضی تفسیرها مقصود از آن زمین بهشت (4) و بر پایه تفسیری دیگر زمین مقدس یا زمین شام است. (5) اما بنا به تفسیری، مراد از «ارض» سراسر زمین است. (6) چنان که همین معنا از امام باقر علیه السلام نیز نقل شده است. (7) اگر «ال» در تعبیر «الارض» عهد باشد؛ ناگزیر مراد از آن، سرزمین بندگان صالح خواهد بود. اما از آن جا که پیش از «الارض» اشاره ای به بندگان صالح نشده است؛ باید مراد از آن تمامی زمین باشد. چنان که برخی مفسران «ال» را جنس و استغراق گرفته اند که مراد سراسر زمین و از

ص:46

اطلاق آن، زمین دنیا را برداشت کرده اند. (1) در برابر شماری از مفسران، با استفاده از سیاق آیات، معنای وسیعی برای زمین در نظر گرفته و مراد از آن را زمین دنیا و پس از دنیا _ برزخ و قیامت _ و در نتیجه میراث بری را نیز در دو دنیا دانسته اند. (2)

«یرثها»: برخی از واژه پژوهان در معنای «ارث» و «وراثت» گفته اند: انتقال مالی از غیر به تو، بدون قرارداد و معامله را ارث گویند. (3)

مفسران در تفسیر آن گفته اند: در پایان، زمین و آن چه در زمین است

به صالحان خواهد رسید؛ زیرا اینان شایسته زندگی در زمین هستند

و زمین برای ایشان آفریده شده و دیگران بر وجه تبعیت در آن

زندگی می کنند. صالحان در پایان تاریخ حکومت و فرمان روایی در

زمین را به دست گرفته و با برنامه های خود زمین را به میدانی برای

ایمان به خدا و اطاعت اوامرش تبدیل می کنند. براساس بعضی تفسیرها مؤمنان و امت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، پس از راندن کفار، وارث سرزمین آنان خواهند شد. (4)

در تفسیر نمونه آمده است: ارث در آیات قرآن، گاهی به تسلط و پیروزی یک قوم صالح بر قوم ناصالح و در اختیار گرفتن مواهب و امکانات آنان اطلاق شده است، چنان که در آیه137 سوره اعراف به همین معنا آمده

ص:47

است. (1) همچنین برخی در ذیل آیه5 سوره قصص گفته اند: ارث در این جا مجازاً در معنای جانشینی از امت های دیگر به کار رفته است و این ارث خاصی است که همان میراث بری حکومت در زمین است که پیش از آنان در دست دیگران بود. (2)

«الصالحون»: از ریشه «صلح» است که گاهی در مقابل فساد و گاهی در برابر گناه به کار می رود (3)براین اساس گاهی به معنای کسانی است که فساد نمی کنند و اصلاح می کنند و گاهی به معنای کسانی است که مرتکب گناه نمی شوند.

برخی از مفسران از واژه «عبادی» که موصوف «الصالحون» است، به دلیل نسبت یافتن آن با خدا مسئله ایمان و توحید را از بارزترین ویژگی های بندگان صالح (زمامداران جامعه صالحان) شمرده و گفته اند: «صالحون» معنای گسترده و پرشمولی دارد که همه شایستگی ها در حوزه رفتار، اندیشه و شناخت، قدرت و توانایی و مدیریت را دربر می گیرد. به بیان دیگر زمین از شرک و معصیت پیراسته شده، جامعۀ بشری صالح در آن سکونت خواهد گزید، و ساکنان آن جز خدا را نپرستیده و ذره ای شرک نخواهند داشت. (4) بنابراین صالحان مورد نظر آیه، کسانی هستند که نه تنها گناهی مرتکب نمی شوند، بلکه با اصلاحاتی که در جامعه انجام می دهند، جامعه را رو به

ص:48

سعادت برده و پیراسته از گناه می کنند.

«بلاغ»: راغب در معنای این واژه گفته است: مصدر از ریشه «بلغ» به معنای رسیدن به پایان و انتهای مقصد، خواه مکان باشد یا زمان یا امری معین؛ و گاهی به معنای نزدیک شدن به مقصد نهایی است؛ هرچند به پایان نرسد. (1) آن گاه با نظر به کاربردهای قرآنی آن، تبلیغ و رساندن، و کفایت و کافی بودن را از معانی بلاغ شمرده است (سوره ابراهیم، آیه52؛ سوره انبیاء، آیه106). (2)

برخی لغت پژوهان معاصر گفته اند: این واژه در اصل به معنای رسیدن به حدّ اعلی و مرتبۀ نهایی است. و همین نکته، آن را از مادۀ وصول جدا می کند. چون که «وصل الثمار»؛ میوه رسید؛ یا «وصل الصبی»؛ کودک بالغ شد گفته نمی شود. (3)

بلاغ در آیۀ شریفه به مفهوم رساندن به حدّ اعلی و وضوح است که شکی در آن نباشد. راغب نیز «بلاغ» در آیه را به کفایت معنا کرده بود که همین معنا را می رساند. میان مفسران، در مشارٌ إلیه واژه «هذا» گفت وگوست. برخی مقصود از آن را اشاره به محتوای سوره و برخی مضمون آیۀ پیش

_ وعدۀ حق تعالی _ و شماری اشاره به قرآن گرفته اند. صاحب الفرقان گفته است: «مراد از "هذا"، اشاره به میراث بری زمین از سوی صالحان است. تعبیر به بلاغ، سبب می شود قوم عبادت کننده با امید به این که به آن جامعۀ موعود برسند با هر سختی و دشواری به عبادت خدا مشغول شوند.

ص:49

و در به دست آوردن آمادگی لازم برای این که از اعضای دولت کریمه باشند از هیچ کوششی فروگذار نمی شوند. بدون این که در انجام وظایف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی سستی کنند». (1)

بلاغ بودن وعده در آیه برای قوم عبادت کننده، اشاره به این نکته است که از اساسی ترین شاخصه های قوم موعود عبادت به مفهوم حقیقی آن است. چون که عبادت واقعی سبب رقت و خشیت قلب شده، آمادگی پذیرش وعده های حق تعالی و مواعظ وی را ایجاد می کند. و نیز واژه «قوم» نشان از این دارد که قوام آنان به عبادت و بندگی است. این مفهوم در بعضی تفاسیر نیز دیده می شود.

ص:50

پراثر خواهد بود.

طبرسی از امام باقر علیه السلام نقل می کند:

قال أبو جعفر علیه السلام: هم أصحاب المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فی آخر الزمان؛

و یدل علی ذلک ما رواه الخاص و العام عن النبی صلی الله علیه و آله و سلم أنه قال:

لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یبعث

رجلاً صالحاً من اهل بیتی یملأ الأرض عدلاً و قسطاً کما قد ملئت

ظلماً و جوراً؛ (1)

امام باقر علیه السلام [دربارۀ عبادی الصالحون] فرمود: آنان یاران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در پایان تاریخ هستند. سپس طبرسی می نویسد: روایتی که شیعه و سنی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند که فرمود: اگر از دنیا جز یک روز نباشد؛ حق تعالی آن روز را طولانی می کند تا مرد صالحی را از اهل بیت من مبعوث کند. و وی زمین را از عدل و داد پر کند؛ چنان که از جور و ستم پر شده است. سپس روایات مشابهی را از راویان اهل سنت نقل می کند.

در روایت دیگری امام باقر علیه السلام گسترۀ جغرافیایی این وعده را سراسر

زمین می داند:

عن أبی جعفر علیه السلام: إن ذلک وعد للمؤمنین بأنهم یرثون جمیع الأرض؛ (2)

این وعده ای است برای مؤمنان که سراسر زمین را به ارث می برند.

از آن جا که این مهم تاکنون تحقق نیافته است، نتیجه این می شود که مؤمنان، در آینده وارث سرتاسر زمین خواهند شد. برای تأکید، برخی مفسران گفته اند:

ص:51

و المعنی ان الحکم و السلطان فی الأرض، و ان کان الآن بأیدی الطغاة الفجرة فان اللّه سینقله من أیدیهم الی الطیبین الأخیار لا محالة، و عندها یعم الأمن و العدل الکرة الأرضیة، و ینعم بخیراتها و برکاتها الناس کل الناس، و فی هذا المعنی أحادیث کثیرة و صحیحة؛ (1)

معنای آیه این است که هرچند اکنون حکومت و سلطه در روی زمین به دست طاغوتیان است؛ حق تعالی، ناگزیر آن را از دست آنان به دست انسان های پاک و نیکوکردار خواهد سپرد. و آن وقت امنیت و عدالت سراسر گیتی را فرا خواهد گرفت و عموم مردمان از خیرات و برکات آن بهره مند خواهند شد. چنان که احادیث فراوانی در این باره نقل شده است. سپس همان حدیث را از صحاح سته نقل می کند. و روشن است این اتفاق، در پایان تاریخ محقق خواهد شد.

در بعضی روایات، بندگان صالح به آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام تفسیر شده است:

عن سفیان بن إبراهیم الجریریّ عن أبی صادق قال: سألت أبا جعفر علیه السلام عن قول اللّه _ عزّوجلّ _: (وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ...). قال: نحن هم. قال: قلت: (إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ) قال: هم شیعتنا؛ (2)

صادق پدر سفیان از امام باقر علیه السلام از تفسیر آیۀ 105 سورۀ انبیاء پرسید؛ امام فرمود: مراد، ما[اهل بیت] هستیم. سپس از آیۀ 106 پرسید؛ حضرت پاسخ داد: آنان[عابدان] شیعیان ما هستند.

اهل سنت نیز روایتی هم سان با این روایت از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند:

ص:52

عن أبی الدرداء قال: قال: رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: قال الله تعالی: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ فنحن الصالحون»؛ (1)

ابی الدرداء می گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند می فرماید بندگان صالح زمین را به ارث می برند؛ و ما همان بندگان

صالح هستیم.

آشنایان با بیان روایات می دانند که مقصود پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خود و

اهل بیتش است.

از سوی دیگر برخی تفاسیر اجتهادی با تمسک به شواهد درون متنی از آیات قرآن، آیه را بشارتی بزرگ به دولت فراگیر اسلامی در پایان تاریخ معنا می کنند. ایشان میراث بری زمین را در دو گستره دنیا و آخرت معنا می کند. و در مفهوم «عبادی الصالحون»، آنان را جامع عموم شایستگی ها و نیکویی های لازم برای زندگی می داند. آن گاه نتیجه می گیرد که بر همۀ دانشمندان و اندیشه وران روشن است که تاکنون چنین حکومتی رخ نداده است و ناگزیر در پایان تاریخ محقق می شود. (2)

بنابراین به باور بسیاری از مفسران شیعه و برخی از اهل سنت _ اشاره خواهد شد _ مراد از «ارض» در آیه سراسر زمین است. (3) و به رغم این که در فتره ای از زمان حکومت در دست طاغوتیان است، حق تعالی بر اساس سنت های اجتماعی خویش روزی فرمان روایی زمین را به مؤمنان صالح

ص:53

منتقل خواهد ساخت. (1)

تفسیر «عبادی الصالحون» به امت اسلامی یا صحابه و «الارض» به زمین بهشت، سرزمین مقدس یا سرزمین فرعونیان در تفاسیر شیعه بسیار کم رنگ است.

نتیجه این که «ارث» به مفهوم انتقال مال یا چیزی از شخصی به شخص دیگر بدون قرارداد و معامله است، میراث میت هم از همین باب است. (2) روشن است میراث بری امری قهری بوده و برابر قانون الهی یا مدنی به دیگران منتقل می شود. میراث بری حکومت فراگیر صالحان، وعده محتوم خداوند در ادیان آسمانی است، که در پایان تاریخ جامه عمل خواهد پوشید. اما مقصود از میراث بری زمین از سوی صالحان در پایان تاریخ به معنای «انتقال تسلط بر منافع زمین از دیگران به صالحان و استقرار برکات زندگی به سبب این وراثت در میان آنان است. این برکات، در دنیا به معنای استفاده شایسته از نعمت ها و زینت های آن و در آخرت رسیدن به مقامات قرب الهی است که البته آن هم از برکات جامعه شایسته در همین دنیاست». (3) به بیان دیگر «بندگان صالح از فرصت زندگی در این دنیا به شایستگی استفاده کرده و زاد و توشه آخرت را فراهم می کنند تا آن جا وارث نتیجه اعمال نیک شان شوند، این در حالی است که اگر کافران در این دنیا به همه چیز از فرمان روایی و ثروت و جاه و مقام دست یابند در

ص:54

آخرت سودی به حال شان نداشته و جز وبال و حسرت، نتیجه ای برای شان نخواهد داشت. و گویا در دنیا جز شامگاه یا بامدادی بیش نبوده اند». (1) برخی در رابطه با چگونگی این انتقال گفته اند: «امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم با فتوحات به این میراث بری می رسند.» (2) برخی دیگر «یرثها» را به سکونت بندگان مؤمن در زمین معنا کرده اند. (3) همچنین مقصود از وراثت را با جانشینی انسان بر روی زمین پیوند داده و گفته اند: مراد از جانشینی انسان، آبادانی زمین و به کارگیری گنج ها و معادن و ذخایر و انرژی های موجود در زمین و دست یابی به سرمایه های پیدا و پنهان زمین برای رسیدن به کمال شایسته انسان در مسیر الهی است. کسانی شایسته میراث بری زمین در پایان تاریخ خواهند بود که بین ایمان و عمل صالح و استفاده از ذخایر مادی و مظاهر تمدن جدایی نیاندازند. و استفاده از امکانات مادی را در جهت رشد علمی و اخلاقی انسان به کار گیرند. (4)

ص:55

یکدیگر باشند.

ص:56

است. این دیدگاه، افزون بر استدلال به سیاق آیات و آیات دیگری از قرآن و تحلیل اجتهادی، به گفتار ابن عباس استناد جسته است. (1)برابر این دیدگاه وعدۀ مزبور، بشارت به امت اسلامی در جهان آخرت است و ارتباطی با تحقق آن در این دنیا ندارد.

میراث بری سرزمین مقدس از سوی امت اسلامی نیز در تفاسیر اهل سنت، به عنوان یکی از اقوال در تفاسیر به چشم می خورد که به بعضی از آیات قرآن استناد جسته اند. (2) این قول نسبت به اقوال دیگر بسیار کم رنگ است. و برپایۀ آن، وعدۀ حق تعالی در عصر خلفا و امتداد آن تحقق یافته است.

ص:57

ملک أمّتی ما زوی لی منها؛ (1)

و گفته شده، مراد از زمین سراسر زمین در پایان تاریخ است. چنان که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: فرمان روایی امت من تا بدان جا که برای من جمع [و مشاهده] شد خواهد رسید.

مظهری پس از اشاره به معانی دیگر با اختیار این معنا می نویسد:

قلت فالمراد بالأرض جمیع الأرض روی احمد عن المقداد انه سمع رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلم یقول لا یبقی علی ظهر الأرض بیت مدر و لا وبر إلا دخله اللّه کلمة الإسلام بعز عزیز او ذل ذلیل اما یعزهم فیجعلهم من أهلها او یذلهم فیدینون لها قال مقداد قلت فیکون الدین کله للّه؛ (2)

من می گویم مراد از «الارض» سراسر زمین است. سپس به روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تمسک می کند که در این نوشتار در ذیل آیات بعدی ترجمه شده است.

ابن جزی نیز با تعین همین معنا برای «الارض» می گوید:

الأرض هنا علی الإطلاق فی مشارق الأرض و مغاربهاو قیل: الأرض المقدسة، و قیل: أرض الجنة، و الأول أظهر، و العباد الصالحون: أمّة محمد صلی الله علیه و آله و سلم ففی الآیة ثناء علیهم، و إخبار بظهور غیب مصداقه فی الوجود إذ فتح اللّه لهذه الأمة مشارق الأرض ومغاربها؛ (3)

زمین در آیه شریفه به معنای مشارق و مغارب[کنایه از سراسر زمین] زمین است. و گفته شده مراد سرزمین مقدس یا زمین بهشت است. اما معنای اول روشن تر است. و مراد از بندگان

ص:58

صالح امت محمد صلی الله علیه و آله و سلم است که در آیه مورد ستایش قرار گرفته اند. همچنین از اخبار غیبی قرآن است که با گشودن سراسر زمین برای امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم محقق خواهد شد. روشن است میراث بری سراسر زمین از سوی بندگان صالح تاکنون محقق نشده است.

ابن عاشور گفته است:

و إن کان المراد أرضا من الدنیا، أی مصیرها بید عباد اللّه الصالحین کانت هذه الآیة مسوقة لوعد المؤمنین بمیراث الأرض التی لقوا فیها الأذی، و هی أرض مکة و ما حولها، فتکون بشارة بصلاح حالهم فی الدنیا بعد بشارتهم بحسن مآلهم فی الآخرة علی حد قوله تعالی (نحل(16)/97).علی أن فی إطلاق اسم الأرض ما یصلح لإرادة أن سلطان العالم سیکون بید المسلمین ما استقاموا علی الإیمان و الصلاح. و قد صدق اللّه وعده فی الحالین و علی الاحتمالین. وفی حدیث أبی داوود و الترمذی عن ثوبان قال رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم: إنّ اللّه زوی

لی الأرض فرأیت مشارقها و مغاربها و أن أمتی سیبلغ ملکها ما زوی

لی منها؛ (1)

و اگر مراد از «الارض» زمین دنیا باشد، یعنی سرنوشت آن به دست بندگان صالح باشد، این آیه وعدۀ به مؤمنان است که سرزمینی را که در آن آزار دیدند به ارث خواهند برد و آن سرزمین، مکه و اطراف آن است. بنابراین این آیه، بشارت به سرنوشت نیکوی مؤمنان در دنیاست، پس از آن که به عاقبت خوش در آخرت بشارت داده شدند؛ شبیه آن چه در آیۀ 97 سوره نحل آمده است. اما معنای آیه می تواند بالاتر از این باشد. چونکه از اطلاق

ص:59

واژۀ «الارض» به دست می آید که اگر مسلمانان بر صراط ایمان و عمل صالح پای بند و پایدار باشند در آینده فرمان روایی [سراسری] دنیا به دست آنان خواهد بود. و در هر دو صورت خداوند در وعدۀ خود راست گوست[یعنی یکی محقق شده و دیگری محقق خواهد شد]. در حدیث ابی داود و ترمذی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به این معنا اشاره شده است که فرمود: خدای سبحان زمین را برای من جمع کرد تا بدان جا که مشارق و مغارب آن را دیدم؛ فرمان روایی امتم تا بدان جا که برای من جمع[و مشاهده] شد خواهد رسید.

آلوسی نیز با استناد به آیۀ 55 سورۀ نور و حدیث یاد شده به این معنا اشاره و گفته است:

و إن قلنا بأن جمیع ذلک یکون فی حوزة المؤمنین أیام المهدی _ رضی اللّه تعالی عنه _ و نزول عیسی _ علیه السلام _ فلا حاجة إلی ما ذکر؛ (1)

و اگر بگوییم همه این رخدادها_ فرمان روایی سراسری مؤمنان_ در عصر ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و نزول عیسی علیه السلام محقق خواهد شد، نیازی به این تفسیر نیست. ایشان به طور ضمنی این تفسیر را پذیرفته، اما به دلیل پیش گفته التزام به آن را ضروری نیافته است.

صاحب المنیر با جمع بین اقوال و هم سو با برخی تفاسیر شیعه

گفته است:

میراث بری زمین در دنیا و آخرت، جز برای بندگان شایسته، که همان مؤمنان پای بند به اطاعت پروردگار هستند، روا نیست. (2)

ص:60

حاصل این که از گفتار شماری از مفسران اهل سنت، به دست می آید که وعدۀ حق تعالی محقق نشده و در پایان تاریخ تحقق خواهد یافت. چنان که برخی با صراحت بیشتری گفته بودند که آیه ناظر به پایان تاریخ است.

بسی شایسته یادآوری است دیدگاه مفسران اهل سنت، در تفسیر این آیه با دیدگاه مفسران شیعه هم سو بوده و زمان تحقق این وعدۀ الهی را در پایان تاریخ دانسته و به گفتۀ برخی به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف خواهد بود.

ص:61

رهنمون می شود.

دوم: برای این که مؤمنان بدانند حق تعالی به همان سان که در عصر موسی و داود زمین را برای مؤمنان به ارث گذاشت؛ در آینده نیز به همان سان برای صالحان به میراث خواهد گذاشت. این آگاهی، امیدی در صالحان ایجاد می کند که نشاط و سرزندگی افزون تر را سبب می شود. و بصیرتی را سبب می شود تا مؤمنان بدانند حرکت هستی به سمتی است که به وراثت صالحان منتهی خواهد شد. (1)

ص:62

نمی شود. پس نه کوشیدن به دردش می خورد نه نظم و ترتیب و نه نقشه و برنامه و هزینه های هنگفت.

غربیان جزئی از شرط دوم را دارا هستند بدون شرط اول. شرط مهم برای وراثت زمین بندگی خداست پس آن ها هرگز وارث زمین نخواهند شد؛ زیرا بندگان صالح خدا نیستند. آن ها از صلاح همان اندازه دارند که پاداش آن، پیشرفت محدود است و موقت. و ما مسلمانان نیز از فساد همان اندازه بهره داریم که ما را در دنیا به عقب می اندازد.

بنا بر این باید به تمام دستورهای دینی عمل کنیم تا در خور نام بندگان صالح خداوند شویم آن گاه وارث سراسر زمین گردیم. (1)

افزون بر این برابر سنت های خدای سبحان صالحان، در پایان وارث داشته های کافران خواهند بود. شاید بتوان دلیل این سنت را در این نکته جست وجو کرد که کفار سبب انحطاط صالحان هستند؛ چون که آنان را در استضعاف نگه داشته و از هر جهت آنان را در تنگنا قرار می دهند و مانع از رشد و پیشرفت شان می شوند. تجربه و شواهد تاریخی به ویژه در جهان معاصر گواه روشنی بر این ادعاست.

امروزه ایالات متحده و همراهان غربیش با تمام توان از پیشرفت مسلمانان به ویژه صالحان جلوگیری می کنند. و همه چیز را در انحصار خودشان می خواهند.

ص:63

کتاب داود علیه السلام و مقصود از «ذکر» تورات است.«ارض» در آیۀ شریفه به مفهوم سراسر زمین، به ویژه سرزمین های کفار است. مقصود از «یرثها» میراث بری و انتقال مال از سلف به خلف _ به حسب موارد _ بدون داد و ستد است. و «صالحون» به بندگان شایسته و مؤمن که شایستۀ زندگی در زمین و صلاحیت آبادانی مادی و معنوی زمین را دارا هستند اطلاق شده است. مفسران شیعه هم سو با روایات اهل بیت علیهم السلام آن را بر اهل بیت و شیعیان تطبیق کرده اند. اما مفسران اهل سنت در تفسیر آیه به ویژه فراز مزبور توفیق زیادی نیافته اند و اقوال شان از آشفتگی و پراکندگی و سردرگمی حکایت دارد. از همین رو بیشتر آنان به نقل اقوال بسنده کرده و از تطبیق آن بر مورد خاص دوری کرده اند. و شاید به همین دلیل بتوان بین اقوال مفسران فریقین هم سویی ایجاد کرد؛ چون که مفسران اهل سنت دیدگاه پایان تاریخ را در تفسیر آیه نفی نکرده اند.

براین اساس خدای سبحان در کتب آسمانی انبیای پیشین میراث بری پهنۀ گیتی و سلطه و نفوذ سراسری مؤمنان بر روی زمین را بشارت داده است. بنابراین مؤمنان از امت اسلام به رهبری مصلح کل وارث داشته های کفار و فرمان روای زمین خواهند بود. چنان که این میراث بری در امت بنی اسرائیل (اعراف: 137) نیز صورت گرفت. مستضعفان بنی اسرائیل پس از صبر و بردباری سرانجام وارث داشته های فرعونیانِ در اوج قدرت شدند که خود بشارتی به امت اسلامی است که به رغم استضعاف، در صورت بردباری، روزی با پشتیبانی خدای سبحان وارث داشته های کفار در سراسر زمین خواهند شد.

ص:64

ص:65

صالحان را داده، و از سوی مفسران، به جامعه صالحان در پایان تاریخ تفسیر شده است.

ص:66

مفسران گفته اند:

وعده برای امری است که در آینده مجال ظهور می یابد. براین اساس وعده الهی در آیه یاد شده در زمانی غیر از عصر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و اصحاب وی محقق خواهد شد. (1)

شواهد تاریخی هم گواه دیگری بر این مدعاست که تاکنون جامعه مورد نظر آیه شریفه محقق نشده است.

«یستخلف»: این واژه از ریشه «خلف» به معنای چیزی است که از نظر زمان، مکان یا کیفیت، پشت سر و دنبال چیزی بیاید.ازجمله مصدرهای مشتقات این واژه، «خلافت» به معنای «جانشینی از غیر است. این جانشینی به دلیل غایب بودن منوبٌ عنه، مرگ وی یا شرافت جانشین است که خلافت اولیای الهی[در روی زمین] از همین باب است». (2) کاربردهای قرآنی این واژه نیز در همین راستا قابل معنا هستند. یادآور می شویم افزون بر این دلایل در جانشینی نایب، با نظر به آیۀ فوق به منت الهی نیز می توان در زمرۀ این دلایل اشاره کرد.

درک ماهیت استخلاف با موضوع آیه مورد بحث ارتباط مستقیم دارد؛ از این رو باید در تعبیر استخلاف در قرآن درنگ کرد تا ماهیت آن را از نگاه قرآن باز شناخت. بدین منظور شاید بتوان استخلاف در آیات قرآن را به سه نوع تقسیم کرد: (3)

نوع اول: استخلاف طبیعی، به معنای مطلق جایگزینی است که در آن

ص:67

خداوند برای اهل زمین مقرر کرده نسلی پس از نسل دیگر جایگزین آنان شوند و به طور طبیعی مالک دارایی های گذشتگان گردند. (سوره فاطر، آیه39؛ سوره انعام، آیه165و ...) و این استخلاف سنتی از سنت های خداست.

نوع دوم: استخلاف به معنای وراثت از پیشینیان است که خداوند، قومی را که عناد ورزیده و نعمت های خدا را ناسپاسی می کنند به هلاکت رسانده و قومی دیگر را وارث سرزمین آنان می گرداند.

در این نوع، قوم سلف دچار ظلم و فساد و تباهی اند و قوم خلف و جانشین در استضعاف و ناامنی به سر برده اند. چنان که ایمان به خدا و یکتاپرستی از ویژگی های آنان است. و پس از جانشینی از اقتدار و تمکین برخوردار می شوند. قرآن، این مهم را در مورد قوم نوح و بنی اسرائیل روایت می کند، (سوره اعراف، آیه128-129، 137؛ سوره یونس، آیه73).

این نوع از استخلاف نیز مانند نوع اول سنتی از سنت های پرودگار است که خداوند پس از آزمون مؤمنان و احراز شایستگی آنان، به آنان

مقام استخلاف و وراثت زمین و اقتدار و امنیت می بخشد. نباید فراموش کرد این سنت الهی در مورد همگان ساری و جاری است. از این رو

خداوند به وارثان نیز هشدار می دهد تا مواظب اعمال خود باشند، (سوره یونس، آیه13-14). بیشتر مفسران، استخلاف در آیۀ مورد بحث را از همین نوع می دانند.

نوع سوم: استخلاف ویژه برای انبیا و اوصیا از ناحیۀ حق تعالی است. خداوند آنان را به طور خاص نماینده خود در زمین قرار داده، خلافت را برای

ص:68

آنان جعل کرده است. در واقع انبیا و اوصیا حجت خدا بر روی زمین هستند که براساس سنت پروردگار، باید همواره باشند و زمین خالی از حجت خدا نباشد. افزون بر مفسران شیعی برخی از مفسران اهل سنت نیز به این سنت اقرار دارند. (1)

خلافت در آیۀ مورد بحث را از جهاتی می توان بر این نوع تطبیق کرد؛ زیرا خلافت آنان به جعل الهی خواهد بود. دست کم برپایۀ روایات و گفتۀ مفسران شیعه و برخی مفسران اهل سنت رهبری آنان به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف، وصی پیامبر اسلام خواهد بود که خلافتش از نوع سوم است. بنابراین آیه به هر دو نوع خلافت نظر دارد.

از نگاه برخی مفسران، خلافت در آیه شریفه را می توان به دوگونه

معنا کرد:

نخست: مراد از آن به معنای جانشینی از خدا بر روی زمین باشد. خلیفه باید در ذات و صفات مانند مستخلَف عنه (کسی که از او جانشینی می کند) باشد تا بتواند از وی نیابت کرده و در مواردی مانند غیبت یا مرگ و عزل مستخلف عنه به جای وی نشیند. روشن است این مفهوم

درباره خداوند معنا ندارد و کسی نمی تواند در ذات و صفات همانند خداوند باشد.

دوم: مقصود خلافت نبوت و امامت باشد که هر پیامبر و امامی جانشین پیامبر و امام پیش از خود است. از این رو هر پیامبر و امامی خلیفه خدا در روی زمین است؛ زیرا خداوند وی را خلیفه قرار داده است.

ص:69

از آن جا که سلطه فراگیر و سراسری بدین معنا برای پیامبران پیشین اتفاق نیفتاده است؛ بنابراین جانشینی پیامبر اسلام از پیامبران پیشین در این خصوص معنا ندارد. به همین سبب مقصود از خلافت در آیه شریفه به معنای خلافت ایمانی است که مؤمنانِ از امت اسلامی حسب شأن و رتبه خود از کافرانی که بر زمین تسلط دارند خلافت خواهند داشت و اداره امور جهان را به دست خواهند گرفت. (1)

«تمکین»: این واژه از ریشه «مکن» به معنای استقرار با قدرت است. و از آثار چنین استقراری عظمت، بلندمرتبگی، سلطنت و قدرت و قرار و ثبات داشتن در مکانی است. (2) از کاربردهای قرآنی هم مفهوم ثبات و استقرار قابل برداشت است(سوره مؤمنون، آیه13؛ سوره یوسف، آیه54، 57). «و منظور از تمکین دین، استقرار به همراه قدرت و استحکام و ثبات آن برای بهره مندی است». (3)

در تفسیر این واژه گفته شده است: مراد از آن تثبیت و استقرار دین است که هیچ گونه انحراف یا تحریفی در آن راه نخواهد یافت و همانند فراگیری خلافت مؤمنان، دین اسلام نیز بر همه ادیان غلبه داشته و فراگیر خواهد شد. (4) و بدون کفر و سستی نسبت به امر دین، به احکام آن عمل خواهد شد، به گونه ای که در دل ها جای خواهد گرفت. (5)

ص:70

کفر: در لغت به معنای پوشاندن، نقیض ایمان و شکر آمده است. (1) برخی از واژه پژوهان معاصر گفته اند: ریشه اصلی این واژه به معنای بی اعتنایی به چیزی و رد کردن آن است، و سایر معانی از لوازم

این معناست. (2)

مفسران،«کفر» در آیه را به مفهوم کفران و ناسپاسی در برابر

نعمت گرفته اند. (3) «کسانی که پس از این لطف الهی در برابر نعمت های خدا، با کفر یا نفاق یا گناهان کبیره ناشکری کنند؛ از زی بندگی

خارج می شوند». (4)

از آن جا که خداوند می فرماید هرکس کفران کند فاسق است. روشن می شود مراد از کفران، ناسپاسی و نقیض شکر است نه نقیض ایمان؛ زیرا کفر در برابر ایمان همیشه سبب خروج از اطاعت پروردگار است نه در موقعیت خاصی مانند وعده الهی در آیه شریفه، که پس از آن سبب خروج از بندگی خدا باشد.

فاسق: از ریشه «فسق» به معنای نافرمانی و سرپیچی از دستور

خدا و خارج شدن از دایرۀ شرع است. چنان که خرما از هسته خود

خارج می شود. (5)

در تفسیر این واژه گفته اند: یعنی عصیان و نافرمانی خدا کرده اند. (6) از

ص:71

طاعت خدا و زی بندگی خارج شده اند. (1)

از مفهوم این دو واژه استفاده می شود زمانی که خدای سبحان نعمت خویش را بر بندگانش کامل کرد؛ در برابر ناسپاسی این نعمت، عذری پذیرفته نیست و با این کفران نعمت از زی بندگی خارج می شود. بنابراین روشن می شود این وعده، وعده ویژه ای است که باید در یک مرحله ای از تاریخ رخ دهد وخدای سبحان بر بندگانش اتمام حجت کند. و برابر تفسیر مفسران در پایان تاریخ خواهد بود.

ص:72

سبحان از دین قوم موعود این ادعا را تقویت می کند که مقصود از دین در آیۀ شریفه، دین اسلام با سرپرستی ولی خداست. به ویژه نسبت استخلاف قوم موعود به حق تعالی، گواه بر جعل الهی این جانشینی است که قدر یقین سرپرستی این قوم به رهبری فردی الهی خواهد بود که در روایات فریقین مورد تأکید است. از این رو دیدگاه شیعه که بر روایات اهل بیت عصمت استوار است با این تمکین دین هم سو بوده و آیه بشارتی به شیعیان اهل بیت است که در روایات نیز اشاره شده و گواه بطلان ادعای مخالفان است.

طبرسی ضمن اشاره به دیدگاه ها در مقصود از مخاطبان آیه،

چنین می نویسد:

در معنای آیه اختلاف نظر است. گفته شده آیه درباره اصحاب پیامبر نازل شده و ابن عباس و مجاهد گفته اند: مفاد آیه عمومیت دارد و همۀ امت پیامبر را در برمی گیرد. و در روایات اهل بیت علیهم السلام آمده است که آیه درباره امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف از آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم است. (1)

سپس روایتی از امام سجاد علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود:

به خدا سوگند آنان[قوم موعود] شیعیان ما اهل بیت هستند؛ خداوند این وعده را برای آنان به دست مردی از ما تحقق خواهد بخشید؛ وی مهدی این امت است همان کسی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم دربارۀ او فرمود: اگر از دنیا جز یک روز باقی نباشد، آن روز

ص:73

را طولانی می کند تا مردی از عترت من که هم نام من و هم کنیۀ من است به ولایت و فرمان روایی رسد و زمین را از قسط و داد پر کند پس از آن که از جور و ستم پر شده است. (1)

این روایت از امام باقر و امام صادق علیه السلام نیز نقل شده است. (2) آن گاه ایشان آیه را چنین معنا می کند: «مراد از «الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ» پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان است. این آیه به ایشان، استخلاف در زمین، تمکین در بلاد و ارتفاع خوف در زمان قیام امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف را بشارت می دهد. به همین رو، مراد خداوند [در تنظیر این خلافت] در فراز « کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ» عبارت از خلفای صالحی است که خداوند آنان را پیش از این در زمین خلیفه قرار داده است. مانند حضرت آدم، داود و سلیمان (سوره بقره، آیه30؛ سوره ص، آیه26؛ سوره نساء، آیه54)، بر این قول _ که مراد آیه پیامبر اکرم و اهل بیت ایشان هستند _ اجماع عترت

طاهره منعقد شده و اجماع آنان به دلیل حدیث ثقلین حجت است.و از آن جا که تاکنون تمکین سرتاسری و فراگیر در روی زمین محقق نشده است؛ پس در آینده تحقق خواهد یافت. (3) شمار دیگری از مفسران شیعه نیز این دیدگاه را پذیرفته اند. (4)

طبرسی افزون بر روایات و اجماع اهل بیت از شواهد درون متنی آیه نیز بهره برده می نویسد:

ص:74

معنای «لیستخلفنهم فی الارض» عبارت است از این که: حداوند آنان را وارث تمام زمین های کافران از عرب و عجم می کند و ساکنان و پادشاهان زمین قرار خواهد داد... و مراد از «وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُم» نیز این است که دین اسلام را بر تمام ادیان چیره خواهد کرد. چنان که پیامبر فرمود: زمین برای من جمع شد و شرق و غرب آن برای من نمایان شد و به زودی فرمان روایی امت من سراسر زمین را فراخواهد گرفت. (1)

این مطلب بر انحصار تحقق این وعده در عصر ظهور از نگاه مرحوم طبرسی دارد.

علامه طباطبایی پس از بحثی درازدامن و ارزیابی و نقد دیدگاه ها در پایان چنین نتیجه گیری می کند:

خداوند به مؤمنان ناب که دارای عمل صالحند چنین وعده داده است: برای آنان اجتماعی شایسته و خالص از عیبِ کفر و نفاق و فسق برپا کند و آنان وارث زمین شوند، و جز آموزه های دین حق بر باورها و اعمال آنان چیره نگردد. آنان در امنیت کامل به سر برند بدون آن که از دشمن درونی و بیرونی بترسند... چنین جامعه ای پاک با این اوصافِ قدسیِ ارزشمند از زمان بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تاکنون تحقق بیرونی نیافته است و اگر بنا باشد آن را بر مصداقی تطبیق کنیم بدون شک مفاد آیه با توجه به اوصافی که در اخبار متواتر از پیامبر اکرم و ائمه اهل بیت علیهم السلام دربارۀ عصر ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف رسیده است، تنها بر آن جامعه تطبیق خواهد شد. (2)

ص:75

نکته ای که نباید در تفسیر آیه پوشیده بماند این است که باید مجموع شاخصه های بیان شده در آیه را به صورت یک جا در نظر گرفت و آن گاه به داوری نشست. با این ملاحظه تاکنون جامعه ای با این ویژگی ها؛ جانشینی مؤمنان شایسته کردار در سراسر زمین (اطلاق «الارض» و عدم قرینه بر تطبیق آن بر نقطۀ معینی از زمین، گواه این ادعاست)؛ فراگیری دین اسلام (که از فراز تمکین دین به دست می آید)؛ امنیت گسترده و ویژه (تعبیر به «لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» به جای «لیؤمنّنهم» اشاره به امنیت ویژه ای دارد که تا عمق جان امنیت را درک خواهند کرد) و جامعه ای پیراسته از انواع شرک جلی و خفی (نکره در سیاق نفی افاده عموم می کند و «شیئاً» نکره است که پس از «لایشرکون بی» آمده است که اشاره به هرگونه شرکی دارد) تحقق نیافته است. چنان که مفسران شیعه با تصریح و مفسران اهل سنت با تصریح یا تلویح به این مطلب اشاره داشته اند.

ص:76

شیرازی صاحب تفسیر تقریب القرآن و تفسیر نمونه در این گروه جای می گیرند که تفصیل گفتارشان در ذیل آیه قابل پی جویی است. (1)

یادآوری این نکته ضروری است که هر دو گروه بر تحقق این وعده به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف تأکید دارند. پر رنگ بودن نگاه به آینده در فرهنگ شیعه و تابش نور امید از سوی ائمه اهل بیت بر دل های شیعیان، افق دیدشان به آینده را وسعت بخشیده و آشکار شدن وعده تخلف ناپذیر الهی را به دست مهدی منتظر می دانند که روایات فریقین به وجود و ظهورش در پایان تاریخ بشارت داده اند. نباید فراموش کرد این نگاه از پشتوانۀ عقلی، نقلی و تاریخی برخوردار است؛ زیرا بر حسب شواهد تاریخی تاکنون جامعه مسلمانان شاهد تحقق جامعه موعود آیه نبوده است. (2)زیرا تحقق بعضی مؤلفه های آیه به معنای تحقق کامل آن نیست. چنان که پیش تر هم اشاره شد؛ از اساسی ترین شاخصه های این جامعه، رهبری الهی آن است که هر چند در دوره کوتاهی این مهم تحقق یافته است، ولی با سایر مؤلفه ها به طور کامل هنوز محقق نشده است.

براین اساس مفسران شیعه بر یک رأی اتفاق نظر داشته و دیدگاه آنان از آشفتگی دیدگاه اهل سنت، عاری و پیراسته است. این وحدت و یک پارچگی نتیجه محتوم پذیرش ولایت ائمه اهل بیت علیهم السلام و از آثار پر برکت این باور است.

چنان که ملاحظه شد قرآن پژوهان شیعی در این قول به نتیجۀ واحد

ص:77

رسیده، تحقق وعدۀ حق تعالی را برای عصر ظهور متعین دانستند. اندک اختلاف آنان در تعیین مصداق آیه بود که به نظر می رسد با گفتاری که در معنای استخلاف گذشت، دست یابی به دیدگاه یکسان دشوار نیست؛ زیرا چنان که گذشت مقصود از خلافت در آیه می تواند از نوع دوم و سوم باشد که با این وصف بین دو دیدگاه جمع می شود.

ص:78

وعده الهی را مخصوص مؤمنان نیکوکار دانسته است. (1)چنان که برخی این گونه خطابات قرآنی را عام گرفته، شامل عموم مؤمنان در همه زمانها و مکانها دانستهاند. (2)

دیدگاه های اهل سنت در این آیه در سه مقام، قابل بررسی است: نخست: تعیین مخاطبان آیه؛ دوم: تطبیق آن بر خلفای چهارگانه؛ سوم: تطبیق آیه بر عصر ظهور یا دست کم از مصادیق آیه.

چنان که گذشت تقریباً به باور عموم مفسران اهل سنت، مخاطبان آیه پیامبر و صحابۀ وی یا صحابه که در زمان نزول آیه، حاضر بودند؛ یا عموم مؤمنان در همۀ اعصار است. اساس این باور خبر واحدی است که از ابوالعالیه در شأن نزول این آیه نقل کرده اند. افزون بر نقد و بررسی این روایت در فصل های بعدی پژوهش حاضر؛ از سوی برخی قرآن پژوهان نیز نقد مفصلی انجام شده است. (3) طبری دربارۀ محدوده زمانی _ از شروع تا خاتمه_ این وعده نقل کرده است:

قال فأظهره الله علی جزیرة العرب، فآمنوا، ثم تجبروا، فغیر الله ما بهم. و کفروا بهذه النعمة، فأدخل الله علیهم الخوف الذی کان رفعه عنهم قال القاسم: قال أبو علی: بقتلهم عثمان بن عفان رضی الله عنه؛ (4)

[گویا ابوالعالیه] گفت: پس خداوند دین آنان را بر جزیرة العرب چیره ساخت و اهل آن ایمان آوردند سپس عناد کردند و به این

ص:79

نعمت کفر ورزیدند. خداوند هم وضعیت را تغییر داد و خوفی که از آنان برداشته بود، دوباره بر آنان وارد ساخت. قاسم می گوید: ابوعلی گفت: زمان کفران نعمت و تغییر امنیت به خوف، از قتل عثمان بوده است. برابر این قول وعدۀ حق تعالی از زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مدینه شروع و با قتل عثمان به پایان رسید.

به باور برخی مفسران، این آیه روشن ترین دلیل بر امر خلافت خلفاست. (1) تفصیل آن را به همراه نقد و بررسی خواهید دید.

چنان که ملاحظه شد از نظر بیشتر مفسران سنی، قدر متیقن از قوم موعود در این خطاب، صحابه اند. برخی نیز دایرۀ خطاب را وسعت داده شامل همۀ امت می دانند. اما بیشتر آنان، بحث از امکان تحقق دوبارۀ وعدۀ حق تعالی در آینده_ به ویژه پایان تاریخ _ را فروگذاشته اند. در برابر برخی از اهل تسنن، تخصیص آیه به صحابه را بدون دلیل دانسته از امکان دوبارۀ آن سخن گفته اند:

و هو وعد یعم جمیع الأمة. و قیل: هو خاص بالصحابة، و لا وجه لذلک، فإن الإیمان و عمل الصالحات لا یختص بهم، بل یمکن وقوع ذلک من کل واحد من هذه الأمة، و من عمل بکتاب اللّه و سنة رسوله فقد أطاع اللّه و رسوله... و قد أبعد من قال إنها مختصة بالخلفاء الأربعة، أو بالمهاجرین، أو بأن المراد بالأرض أرض مکة، و قد عرفت أن الإعتبار بعموم اللفظ لا بخصوص السبب؛ (2)

و این وعده همۀ امت را شامل می شود. و گفته شده این وعده به صحابه اختصاص دارد، ولی دلیلی بر آن نیست. چون ایمان و

ص:80

عمل صالح به آنان اختصاص ندارد، بلکه وقوع دوبارۀ این وعده برای هر کسی از این امت امکان پذیر است... در میان این اقوال، قول کسانی که وعده را به خلفای چهارگانه یا مهاجران، اختصاص داده، و مراد از زمین را زمین مکه دانسته، از واقعیت دورتر است، چون اعتبار به عموم لفظ است نه خصوص سبب که این آیه به خاطر آن نازل شده است.

چنان که در فصل های بعدی خواهید دید ابن کثیر دمشقی هم در این گروه جای دارد. چون که ایشان با استناد به احادیث «اثنی عشر خلیفه» آیه را بر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز تطبیق داده است. نظیر دیدگاه ابن کثیر، تفسیر کابلی است که آخرین خلیفه را امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می داند. (1)

حاصل آن که مشهور مفسران اهل سنت، مفاد آیه را ناظر به صحابه به طور خاص یا امت اسلامی به طور عام دانسته اند. چنان که شماری از آنان، آن را دلیل بر خلافت خلفای چهارگانه گرفته اند. در این میان برخی با نفی اختصاص آیه به صحابه یا خلفا از امکان آن در هر زمانی برای امت اسلامی سخن گفته اند. برخی نیز به شمول آیه نسبت به پایان تاریخ و مهدی موعود تصریح کرده اند.

ص:81

این جانشینی، به مفهوم جانشینی از کسانی باشد که امور جهان را بهناحق در قبضۀ خود داشتند؛ وعده به مؤمنان شایسته کردار و تشبیه به جانشینی مؤمنان در امت های پیشین گواهی بر این ادعاست؛ زیرا مقصود از وعده به مؤمنان برای جانشینی، نشان از این دارد که امور به دست دیگران بوده؛ چنان که در امت های پیشین نیز این گونه بوده است. همچنین محتوای آیه گواه دیگری بر این ادعاست؛ زیرا تاکنون تمکین دین اسلام با وصفی که در آیه آمده و امنیت کامل مؤمنان و فقدان شرک واقع نشده است. و نیز در پایان آیه با همگان اتمام حجت می کند که ناسپاسان در آن جامعه فاسق بوده و از دین خارج هستند. چنین تعبیر تهدیدآمیزی در شرایط خاص است که نشان از جامعه ای ویژه می دهد که تاکنون رخ عیان نکرده است. با این بیان روشن می شود

که دیدگاه مفسران اهل سنت دور از صواب و متأثر از تعصب اعتقادی است. اما با تأمل در گفتار مفسران شیعه و سنی، می توان به نقطۀ اشتراکی دست یافت که آیه ناظر به آینده و پایان تاریخ باشد؛ زیرا اشاره شد نتیجه دیدگاه مفسران شیعه، تطبیق آیه بر پایان تاریخ به طور متعین یا دست کم یکی از مصادیق و مصداق اتمّ آن است. مفسران سنی نیز از انحصار آیه

به عصر نزول سخن نگفته و شمول آن در همۀ اعصار را نفی نکرده اند؛

لازمۀ این دیدگاه پذیرفتن تطبیق آیه بر پایان تاریخ است. چنان که

برخی از اهل سنت تصریح کرده اند. اما از نگاه ما_ چنان که خواهد آمد_ آیه به طور متعین ناظر به حوادث آینده است نه رخدادهای صدر اسلام یا تاریخ اسلام.

ص:82

ص:83

معنای قطع کردن. دوم: به معنای انجام کار خیر. (1) «منّت» نیز از همین باب به معنای نعمت سنگین است که این مفهوم از دو جهت است. نخست: مربوط به عمل باشد که با دادن نعمت طرف مقابل را سنگین می کند (سوره آل عمران، آیه164). این جهت به صورت حقیقی در مورد خدای سبحان صادق است. دوم: در گفتار باشد. [زیرا به زبان آوردن نعمت برای طرف مقابل سنگین است]. منّت گذاری در میان مردم، جز در موارد کفران نعمت امری ناپسند به شمار می آید. (2) روشن است مقصود از «منّت» در آیۀ شریفه به معنای انجام کار خیر و دادن نعمت فراوان به مؤمنان نیکوکار است که خدای متعال به عنوان پاداش ایمان و کردار شایسته شان به آنان عطا خواهد کرد. از تعبیر «نرید»(می خواهیم) چنین برداشت می شود که این مهم یک سنت الهی است که در طول تاریخ ساری و جاری است و در آینده هم محقق خواهد شد.

مفسران واژه «منّت» در آیه شریفه را به نعمت دادن پروردگار معنا کرده اند (3) که با معنای لغوی یکسان است.

استضعاف: از ریشۀ «ضعف» در مقابل قدرت و به معنای ناتوانی است. (4) واژه پژوهان در معنای «استضعاف» بر یک رأی نبوده و آن را به دوگونه معنا کرده اند: برخی گفته اند: یعنی او را ناتوان یافت. (5) و برخی دیگر با توجه به

ص:84

معنای باب «استفعال» گفته اند: خواهان ناتوانی شخص شد. (1) در هردو معنا، ناتوانی شخص از ارادۀ وی خارج بوده و امری خارجی، وی را در موقعیت ناتوانی قرار داده است. تدبر در موارد کاربرد قرآنی این واژه، مؤید این برداشت است.(سوره نساء، آیه75،97_98،127؛ سوره انفال، آیه26؛ سوره قصص، آیه5؛ سوره اعراف، آیه150،137، 75؛ سوره سبأ، آیه31_33). نباید از نظر دور داشت که استضعاف در این آیه اطلاق ندارد و با نظر به سیاق آیات قبل و بعد و آیات دیگری که سنت های حق تعالی را بیان می کنند_ مانند آیۀ55 سوره نور و... _ مراد از آن مستضعفان مؤمن و شایسته کردار و پارساست که گروه مستکبران، آزادی عمل را از شماری از افراد جامعه که خواستار پای بندی به دستورات دین هستند باز ستانده و آنان از هرگونه چاره اندیشی برای رهایی از دست مستکبران باز مانده اند. و مواردی جز این از دامنۀ آن بیرون است (آیات مورد اشاره).

شهید مطهری در توضیح این مطلب می گوید: با توجه به آیات قبل و بعد که دربارۀ فرعون و هامان از سویی و موسی و بنی اسرائیل از سوی دیگر است، و نیز با نظر به این که فراز «و نرید» حال است؛ بدین معنا که فرعون به استضعاف بنی اسرائیل مشغول بود، در حالی که اراده ما بر این است که موسایی پرورش دهیم و قوم مستضعف به وی ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دهند و ما بر آنان منت گذاریم تا آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم و به فرعون و هامان آن چیزی را که از آن می ترسیدند نشان دهیم؛ نمی توان مطلق مستضعفان را از آیه برداشت کرد؛ بلکه مستضعفانی

ص:85

که مؤمن و دارای کردار شایسته هستند مورد امتنان خواهند بود. همچنین از کاربردهای قرآنی واژه مستضعفان روشن می شود که هر استضعافی مورد پذیرش قرآن نبوده و در مواردی مستضعفان نکوهش شده اند. از این رو از مجموع آیات مربوط به سنت های خدای سبحان و به ویژه آیات مرتبط با پایان تاریخ مانند آیه 55 سورۀ نور تقیید مستضعفان به مؤمنان شایسته کردار استفاده می شود. (1)

همچنین در تفسیر این واژه گفته اند: این استضعاف، ناتوانی روحی و اعتقادی نیست، بلکه فشار و خفقان بر آنان است تا نگذارند شریعت الهی مجال تحقق پیدا کند. پس آنان در این امر تقصیری ندارند و در تقیه زندگی می کنند تا گشایش الهی برسد. (2)

الارض: برخی از مفسران در بیان مقصود از این واژه سه احتمال را مطرح کرده اند: نخست: «ال» به جای مضاف الیه باشد و مقصود سرزمین شام باشد؛ دوم: «ال» جنس باشد و مراد از «الارض» سراسر زمین باشد؛ سوم: «ال» عهد و سرزمین معهود و شناخته شده برای مردم باشد. (3) از آن جا که سنت همیشگی حق تعالی را از آیه استفاده کردیم؛ واژۀ «الارض» اطلاق دارد و معنای دوم_ سراسر زمین_ صحیح تر به نظر می رسد یا دست کم یکی از مصادیق آن است و به منطقۀ جغرافیایی خاصی محدود نمی شود.

از ترکیب دو واژۀ «استضعاف» و «ارض» می توان نتیجه گرفت که گاهی استضعاف در منطقۀ جغرافیایی خاصی محدود می شود و حاکمیت

ص:86

مستضعفان در همان محدوده محقق می شود. اما زمانی هم دامنۀ استضعاف فرد یا گروهی به منطقۀ خاصی محدود نبوده و سراسر زمین را شامل می شود. روشن است در این صورت حاکمیت آنان سراسر گیتی را فراخواهد گرفت. از آن جا که تاکنون چنین حاکمیتی برای مستضعفان با این گسترۀ پردامنه گزارش نشده است، ناگزیر این مهم در پایان تاریخ مجال توفیق خواهد یافت. و با نظر به این که رسالت پیامبر و جانشینان وی جهانی بوده و در منطقۀ خاصی محدود نمی شود؛ استضعاف اهل بیت نیز در سراسر زمین بوده و سرانجام حاکمیت جهان شمول به دست مهدی موعود_ مورد اتفاق فریقین_ محقق خواهد شد.

ائمه: جمع «امام» به معنای شخص یا چیزی که پیروی می شود، خوان انسان باشد یا کتاب یا جز این ها، برحق باشد یا باطل. (1) برخی از واژه پژوهان معاصر گفته اند: «امام» در اصل مصدر بوده، سپس به هر چیزی که مورد توجه و محفوظ باشد اطلاق شده است. (2) براین اساس مقصود از ائمه در آیه شریفه، رهبریت و مورد توجه بودن مستضعفان است که از موقعیت ضعف و ناتوانی خارج شده و مورد توجه مردم قرار می گیرند و همگان از گفتار و رفتارشان پیروی می کنند.

برخی از مفسران در تحلیل این واژه گفته اند: در حالی که فرعون در اوج قدرت ادعای خدایی و برتری می کرد و بنی اسرائیل را در نهایت ضعف نگه داشته بود تا آنان را نابود کند، خدای متعالی بر این مستضعفان نعمت

ص:87

سنگینی داد که آنان را «امام» قرار داد. آنان در حالی که خود پیرو بودند، اکنون پیروی می شدند. آنان را وارث سرزمین هایی قرار داد که در اختیار دیگران بود. و در حالی که مکانی برای استقرار و ثبات نداشتند آنان را استقرار بخشید. (1)

ص:88

را فرامی گیرد.

مفسران شیعه و اهل سنت در تفسیر و تأویل آیه، بر یک نظر نبوده و اختلاف دیدگاه دارند. از این رو دیدگاه های هر دو گروه آورده می شود. هرچند این اختلاف دیدگاه ها بحث را اندکی با دشواری روبه رو کرده است.

ص:89

فبکی و قال: أنتم المستضعفون بعدی. قال المفضل: فقلت له: ما معنی ذلک یا ابن رسول الله؟ قال قال: معناه انکم الائمة بعدی ان الله عز و جل یقول: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ» فهذه الآیة جاریة فینا الی یوم القیامة؛ (1)

مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم

به علی و حسن و حسین علیهم السلام نگاه کرد و گریست و فرمود:

شما مستضعفانِ بعد از من هستید. مفضل از معنای گفتار رسول خدا پرسید و امام علیه السلام پاسخ داد: یعنی شما ائمۀ بعد از من هستید و آیۀ 5 قصص را خوانده و فرمودند این آیه تا قیامت دربارۀ ما جاری است.

امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:

لتعطفن علینا الدنیا بعد شماسها عطف الضروس علی ولدها؛و تلا عقیب ذلک: «وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ»؛ (2)

دنیا پس از روی گردانی از ما، به ما روی خواهد آورد؛ چنان که شتر شیرده پس از آزار دوشنده اش به سوی بچه اش بازمی گردد. سپس آیۀ 5 سورۀ قصص را تلاوت کردند.

از امام سجاد علیه السلام نقل شده است:

و الذی بعث محمدا بالحق بشیرا و نذیرا إن الأبرار منا أهل البیت و شیعتهم بمنزلة موسی و شیعته و إن عدونا و أشیاعهم بمنزلة فرعون و أشیاعه؛ (3)

ص:90

و سوگند به کسی که محمد را به حق به عنوان بشارت دهنده و بیم دهنده فرستاد، ابرار از ما اهل بیت هستند و شیعیان شان به سان موسی و شیعه او هستند. و دشمن ما و پیروان شان به مانند فرعون و پیروانش است.

برابر این روایت، آیه بر اهل بیت و شیعیان شان تطبیق دارد و خداوند

به آنان وعدۀ رهایی از ستم مستکبران و حکومتی فراگیر در پهنۀ گیتی

را می دهد.

از امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام نقل شده است:

أن هذه الآیة مخصوصة بصاحب الأمر الذی یظهر فی آخر الزمان، و یبید الجبابرة و الفراعنة، و یملک الأرض شرقا و غربا، فیملأها عدلا، کما ملئت جورا. (1)

بر اساس این روایت، آیه مورد اشاره در خصوص صاحب الامر (مهدی موعود) است که در آخرالزمان ظهور می کند و جباران و فراعنه را نابود و بر شرق و غرب جهان(سراسر زمین) عادلانه فرمان روایی می کند و عدل و داد را گسترش می دهد چنان که جور و ستم گسترش یافته بود.

و روایات فراوان دیگر که آیه را بر اهل بیت علیهم السلام و شیعیان تطبیق داده و مفسران، ذیل آیه، تمسک جسته اند. (2)

به باور شماری از مفسران با نظر به خطاب آیه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، خداوند با اشاره به سرگذشت بنی اسرائیل در مقام دلداری و بشارت به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص:91

است، با این بیان که اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همانند بنی اسرائیل پس از دوران استضعاف وارث زمین خواهند شد. (1)

برخی از مفسران، به رغم ظاهر آیه که بیان حال بنی اسرائیل است، سنت همیشگی را از آیه برداشت کرده اند. (2) گویا برابر اراده و سنت الهی، مستضعفانی که برای رهایی از سلطه مستکبران تلاش کنند؛ وارث داشته های آنان خواهند شد. نباید فراموش کرد این وعده الهی برای کسانی است که ظلم ظالمان را نپذیرفته و در برابر ستمگران ایستادگی می کنند. (3)

برخی از مفسران با بهره جویی از شواهد درون متنی آیه، آن را منحصر در آل محمد علیهم السلام می داند. ایشان در تفسیر فراز «و نجعلهم ائمه» می نویسد:

أی قادة و رؤساء یقتدی بهم الناس فی الخبر و یکون بعضهم حکاما یحکمون بین الناس بالعدل و الإنصاف«وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ» و الله تعالی لا یجعل أئمة و حکاما یحکمون بالظلم

و العدوان کما فعل بنو إسرائیل من بعد موسی علیه السلام و الإمام الذی یکون من قبل الله سبحانه تجب طاعته و لا تجب طاعة غیر المعصوم و

بنو إسرائیل لم یکن فیهم معصوم غیر موسی و هارون علیهما السلام و لیسا من الذین استضعفوا لقوله تعالی «فَلا یَصِلُونَ إِلَیْکُما بِآیاتِنا أَنْتُما وَ مَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغالِبُونَ» فلم یبق إلا أن یکون المراد بهذا آل محمد علیهم السلام و جاء بذلک أخبار؛ (4)

آنان را رهبران و سرانی قرار می دهد که مردم از آنان پیروی

ص:92

می کنند. برخی را قاضی قرار می دهد که به عدل و انصاف قضاوت می کنند؛ چون که خداوند منصب قضاوت را به کسی که به ظلم و جور قضاوت کند نمی دهد؛ چنان که قضات بنی اسرائیل بعد از موسی علیه السلام چنین قضاوت هایی کردند. امامی که از سوی خدا منصوب شود، اطاعتش واجب است؛ و اطاعت غیر معصوم واجب نیست و در میان بنی اسرائیل جز موسی و هارون، معصومی نبود.بنابراین آنان، مراد آیه نیستند و تنها آل محمد علیهم السلام، مصداق آیه هستند. سپس روایاتی را در تأیید این تطبیق آورده است.

برخی در همین راستا گفته اند:

و أفضل المستضعفین هم اهل بیت الرسالة المحمدیة علیهم آلاف سلام و تحیة، و کمایروی عن الامام علی علیه السلام: «لتعطفن الدنیا علینا بعد شماسها عطف الضروس علی ولدها»(نهج البلاغه،ج4، ص47، ک:209)، فهم آل محمد صلی الله علیه و آله و سلم یبعث الله مهدیهم بعد جهدهم فیعزهم و یذل عدوهم؛ (1)

و افضل مستضعفین، اهل بیت رسول خدا علیهم السلام هستند. آن سان که امام علی علیه السلام فرمود: دنیا پس از روی گردانی از ما، به ما روی خواهد آورد، همان گونه که شتر به بچه اش روی می آورد[سپس این آیه را تلاوت کردند]، پس آنان آل محمد علیهم السلام هستند که حق تعالی پس از دوران سختی، مهدی شان را مبعوث می کند. پس عزت شان را باز می گرداند و دشمنان شان را خوار می کند. آن گاه به روایاتی از اهل بیت تمسک جسته است.

حاصل این که از نگاه مفسران شیعه آیه محدود به بنی اسرائیل نبوده و از

ص:93

سنتی عام و ساری و جاری در طول تاریخ خبر می دهد که مستضعفان در استضعاف نمانده و سرانجام وارث داشته های ستمگران و کافران خواهند شد. روایات فراوان و متواتری از اهل بیت علیهم السلام در ذیل آیه نقل شده است که آیه را به اهل بیت یا به آنان و شیعیان شان تأویل برده اند. برای تفصیل روایات به تفاسیر روایی شیعه مراجعه شود.

افزون بر روایات، تدبر و تأمل درون متنی در آیه نیز گواه روشنی بر این مهم است؛ تا اندیشه ورانی که از ضمیر روشن برخوردند از این رهگذر به حقیقت رهنمون شوند. تعابیری چون «نرید» با فعل مضارع که استمرار را می رساند. و تعبیر از مستضعفان با موصول «الذین» به جای ضمیر، اطلاق «الارض» (1) که شامل سراسر زمین و نه محدوده جغرافیایی خاص، آیه را از محدود کردن در قوم بنی اسرائیل خارج ساخته و خبر از سنتی جاری در تاریخ می دهد. برابر گفته برخی از مفسران، ارث در این جا به معنای خاص و به مفهوم خلافت و جانشینی و به ارث بردن سرزمین ستمگران است. و «ال» در «الارث» برای تعریف جنس است؛ بدین معنا که ایشان شایسته ارث خاص_ فرمان روایی در زمین_ هستند که پیش از آنان به دست دیگران بود. (2) همچنین شایان دقت است که از تدبر در آیه به دست می آید که این امامت به جعل حق تعالی است و در واقع امری آسمانی است که از دست بشر خارج است. در آیۀ بعدی، بازخورد ستمگران نسبت به قدرت یافتن مستضعفان را این گونه یاد می کند «وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْض وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ

ص:94

هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ» (سوره قصص، آیه6)؛ و در زمین قدرتشان دهیم و [از طرفی] به فرعون و هامان و لشکریان شان آن چه را که از جانب آنان بیم ناک بودند، بنمایانیم. برابر روایت قرآن ستمگران همواره از قدرت یافتن مستضعفان در هراس بوده اند. از این رو آنان را در استضعاف نگه می دارند.

با این اوصاف این تعابیر جز بر اهل بیت علیهم السلام _ به نحو تعین یا مصداق اتمّ_ تطبیق ندارد. چون که شایسته تر از مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف برای پیشوایی و فرمان روایی در مقیاس جهانی چه کسی می تواند باشد؟ وانگهی جز این خاندان مستضعف کیانند؟ زیرا اینان با این شایستگی ها از حق خود محروم شدند ولی دیگران همیشه بر اریکه قدرت تکیه زدند و جز ظلم و بی عدالتی نیفزودند. سخت گیری های حاکمان جور بر ائمه اهل بیت علیهم السلام و شیعیان شان _ حتی در زمان حاضر _ جز در این راستا قابل تفسیر نیست.

ص:95

خصوص مسائل پایان تاریخ ریشه دارد.

وابستگی دانشمندان اهل سنت به دربار خلافت و پادشاهی در طول تاریخ، مانع از اندیشیدن در حوزه مسائل حکومتی پایان تاریخ شده است. به روشن ترین بیان، سرمستی قدرت و تحریف اندیشه های اصیل اسلامی و ترویج اندیشه هایی در جهت حفظ سلطه خلفای اموی، عباسی و عثمانی و احساس امنیت و آسایش از عواملی هستند که جمود و خمود فکری در میان اهل سنت را به بار آورده اند. از همین رو به رغم وجود روایات مهدویت در احادیث اهل سنت؛ دکترین مهدویت و نگاه به آینده در میان اهل سنت به سان شیعه از پویایی برخوردار نبوده است. از این رو مفسران اهل سنت در تعیین مصداق ناتوان مانده و به کلی گویی بسنده کرده اند. چنان که در روشن سازی مفهوم آیات مربوطه هم توفیق نداشته اند؛ چون که تطبیق مستضعفان و صالحان بر خلفای بنی امیه، بنی عباس، عثمانی ها و حاکمان سنی در طول تاریخ یا بر اهل سنت که همیشه خود بر سر حکومت بوده اند به لطیفه گویی شبیه تر است تا بیان وعده های

حق تعالی.

ص:96

آنان شوند. (1) کاربرد قرآنی این واژه نیز گویای این حقیقت است. (2) همچنین روشن شد مقصود از مستضعفان، اهل بیت پیامبر و شیعیان شان هستند که خدای سبحان وعدۀ حکومتی سراسری را به آنان نوید داده است.

در نگاه توحیدی بر حوادث عالم، بر خداوند دشوار نیست مستضعفانی را که از کمترین امکانات مادی برخوردار نیستند، بر صاحبان زر و زور مسلط نماید و آنان را وارث داشته های آنان گرداند.

تدبر در آیه شریفه، این حقیقت را بیشتر روشن می کند:

و إنما ذکرهم بوصفهم فقال:القوم الذین کانوا یستضعفون لیدل علی عجیب صنعه تعالی فی رفع الوضیع، و تقویة المستضعف، و تملیکه من الأرض ما لا یقدر علی مثله عادة إلا کل قوی ذو أعضاد و أنصار. (3)

خداوند وارثان سرزمین پهناور فرعون را با ویژگی مستضعفان (ضعیف شده ها) توصیف کرد تا نشان دهد خداوند چگونه افتادگان را بلند می کند و ضعیف ها را تقویت کرده، مالک سرزمینی می کند که برحسب عادت جز از قدرت های بزرگ ساخته نیست.

نباید از نظر دور داشت که این سنت حق تعالی، ثمره صبر و پایداری بنی اسرائیل بود. «... وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ» (سوره اعراف، آیه137).

ص:97

بی شک پیروزی به دنبال صبر و مقاومت از سنت های الهی است.

تأمل در آیه شریفه هم به این مهم اشاره دارد «وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی ... بِما صَبَرُوا». در سخنان بلند اهل بیت نیز صبر و پیروزی قرین هم یاد شده است:

علی علیه السلام فرمود:

الصبر مفتاح الظفر؛ (1)

صبر کلید پیروزی است.

همچنین:

لایعدم الصبور الظفر و ان طال به الزمان؛ (2)

آدم صبور و پر حوصله پیروزی را از دست نخواهد داد هر چند مدت درازی برای رسیدن به آن طول بکشد.

چنان که بازتاب این حقیقت در مثل های ادبی نیز حکایت از روشن بودن این معنا در نزد عامه مردم دارد:

صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند

بر اثر صبر نوبت ظفر آید (3)

ص:98

می خواهند نور خدا را با دهان های خود خاموش کنند ولی خداوند نمی گذارد تا این که نور خود را کامل کند و هرچند کافران خوش ندارند. او کسی است که رسول خود را با هدایت و دین حق فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هرچند مشرکان خوش ندارند.

از جمله آیاتی که می توان در موضوع پایان تاریخ از آن ها بهره برد، آیاتِ

با محوریت «اظهار دین و سیطره اسلام» است. در چند مورد از آیات قرآن

از جمله آیات یاد شده سورۀ توبه، خداوند از سیطرۀ دین اسلام و غلبه

آن بر همۀ ادیان خبر داده است. پس از بررسی واژگان، به تفسیر مفاد آیه خواهیم پرداخت.

ص:99

دیگر از این معنا گرفته شده اند. در آیه مزبور سه معنا محتمل است. نخست: به معنای بروز و آشکار دادن باشد.دوم: غلبه دادن و پشتیبانی کردن باشد که خداوند دینش را بر همه ادیان غلبه می دهد. سوم:مطلع کردن باشد. (1) و چنان چه این واژه با «علی» متعدی شود متضمن معنای نصرت و برتری دادن است. (2) ازهمین رو معنای غلبه و برتری دادن در آیه، مناسب تر به نظر می رسد؛ چون که معنای آشکار کردن نیز به این معنا نزدیک بوده و نتیجه آن دو یکی است. و معنای سوم در صورتی درست است که ضمیر منصوبی «ه» در «لیظهره» به «رسول» بازگشت کند؛ بدین معنا که رسول را بر همۀ ادیان (اگر «ال» در «الدین» جنس باشد) یا بر همۀ شرایع دین حق (چنان چه «ال» عهد باشد) مطلع کند.

اما همان گونه که برخی از مفسران نیز گفته اند بازگشت ضمیر به

«دین الحق» کامل تر و با سیاق آیه سازگارتر است؛ (3) چون که مقایسه بین ادیان و سخن از سیطرۀ بر ادیان دیگر است که با بازگشت ضمیر به دین حق این مقصود حاصل می شود. چنان که رویارویی شدید کافران و مشرکان _ که در دو آیه اشاره شده است _ با دین حق نیز با این معنا مفهوم پیدا می کند. و از نگاه ادبی نیز، ضمیر به آن چه نزدیک تر است بازگشت کند بهتر از بازگرداندن آن به مرجع دورتر است. (4) و مقصود از آن دین اسلام است که خداوند آن را بر همۀ ادیان غلبه داده و آن را فراگیر

ص:100

می کند. (1) مفسران این معنا را مربوط به آخرالزمان دانسته و در ذیل آیه از چگونگی پیروزی کامل دین اسلام بر سایر ادیان بحث کرده اند. (2) روایات اهل بیت، این آیه را درباره امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند. (3)

سایر واژگان آیۀ شریفه معنای روشنی دارند که در ارتباط با موضوع پژوهش نیازی به تفسیر و تحلیل ندارند و در گفت وگوی مفسران، مفهوم آن ها روشن می شود.

ص:101

می پیمایند (1)خداوند وعده داده است برخلاف تلاش های مخالفان آن را بر همۀ ادیان پیروز گرداند و تنها دین فراگیر در پهنۀ گیتی باشد. براساس روایات اهل بیت علیهم السلام و گفته های مفسران امامیه و عامه این بشارت الهی در پایان تاریخ محقق خواهد شد. (2) چنان که تجربۀ تاریخی هم تا به حال این گونه است؛ زیرا هنوز دین اسلام در سراسر زمین فراگیر نشده است. به رغم برخورداری دشمنان از انواع امکانات و تلاش های گوناگون شان در مبارزه با اسلام، روزبه روز شاهد گسترش اسلام و اسلام خواهی در جهان هستیم. این وعدۀ تخلف ناپذیر الهی در آیات متعددی از قرآن است که آموزه های رسول خدا و دین اسلام، سرانجام سرتاسر جهان را فراخواهد گرفت؛ زیرا براساس سنت الهی، ادیان آسمانی تکمیل کنندۀ هم بوده و با آمدن آخرین شریعت سایر ادیان منسوخ شده و دین واحد به عنوان تنها دین الهی به منصۀ ظهور خواهد رسید. تعبیر از دین اسلام به نور خدا و تلاش های مخالفان به فوت کردن با دهان برای خاموش کردن نور خدا، نشان از عظمت و قوت و استحکام اسلام و بی حاصل بودن کوشش های مخالفان دارد.برخی از مفسران گفته اند: «[مقصود از] نوراللَّه توحید است که روزبه روز ظاهرتر و آشکارتر می شود، هرچه آثار قدرت و علم و حکمت در مخلوقات بیشتر کشف می شود معرفت به توحید زیادتر می گردد، کفار می خواهند با این مزخرفات و ترهاتی که از دهان خود می بافند نور خدا را خاموش کنند «وَ یَأْبَی اللَّهُ إلَّا أَن ْیُتِمّ َنُورَهُ» [غافل از این که] خداوند نور خود

ص:102

را تمام تر می فرماید». (1)

کوتاه سخن آن که تنها دینِ نجات دهندۀ انسان از تاریکی ها و اعتقادات باطل، دین اسلام است. تعابیری چون نور خدا و دینِ حق گویای این حقیقت است. آیۀ شریفه با بشارت به مؤمنان و آزاداندیشان جهان مبنی بر پیروزی اسلام بر همۀ ادیان و مکاتب بشری نور امید را بر دل ها می تابد. و مهم تر این که این پیروزی با پشتیبانی خداوند به رغم خواست کفار و مشرکان جامه عمل پوشیده، به سرانجام خواهد رسید. با تدبر در آیه شریفه به نکات دقیق و لطیفی درباره پایان تاریخ می توان دست یافت که این مختصر گنجایش همه این مطالب را ندارد و شایسته است طالبان حقیقت با مراجعۀ به تفاسیر و تدبر در آیه شریفه و آیات مشابه به این نکات دست پیدا کنند. مفسران شیعه و برخی از مفسران اهل سنت با استناد به روایات یا گفتار مفسران ازصحابه و تابعین آیۀ شریفه را دربارۀ مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف دانسته اند. (2)

ص:103

ابهام برده اند.

ص:104

خواهد ماند. این سیاق با این دیدگاه توافق ندارد. افزون بر این با اشکالاتی رو به روست که در صفحات هفتاد و سه و هفتاد و چهار کتاب ارزشمند «بررسی تطبیقی آیات مهدویت» به تفصیل آمده است.

ص:105

آن نیست. (1) مفسران گروه اول، مدلول آیه را تحقق یافته پنداشته اند. چون که نتیجه پذیرش آن احتمال، التزام به این است که دین اسلام با ظهور خود و از زمان رسول خدا با حجت و برهان بر ادیان دیگر غالب شد. فخر رازی گفته است: اظهار و غلبه برچیزی به سه وجه ممکن است. با حجت و برهان، با کمیت و کثرت، با قهر و استیلاء. غلبه این دین با حجت و برهان غیر قابل انکار و از همان ابتدا محقق است؛ بنابراین ظهور اسلام بر سایر ادیان با غلبه و استیلاء است. چون که بشارت به امری تعلق می یابد که در آینده مجال ظهور یابد؛ در حالی که غلبه با حجت و برهان از همان ابتدا محقق بوده است و همین بشارت رادلیل بر معنای دوم_ غلبه با قهر و استیلاء_ می داند. (2) اما به نظر می رسد با در نظر داشتن این نکته که غلبه دادن دین حق بر ادیان دیگر، نه به صورت ناگهانی، بلکه به تدریج صورت خواهد گرفت. از این رو این مهم با بهره جستن از عموم این موارد محقق خواهد شد. به رغم این احتمالات در معنای «اظهار» بیشتر و بلکه عموم مفسران؛ تحقق وعدۀ الهی در آیه را در پایان تاریخ دانسته اند. به ویژه تفاسیری که صبغۀ روایی دارند با استناد به روایات، «اظهار» را به

مفهوم سیطرۀ کامل دین اسلام، به گونه ای که دین واحد جهانیان باشد

معنا کرده اند (3).

روشن است این مهم، تاکنون واقع نشده است. بنابراین، برداشت مفهوم

ص:106

پایان تاریخ از آیه مورد اتفاق فریقین است. همچنین مفسران فریقین سیطرۀ دین اسلام بر همۀ ادیان را در پایان تاریخ و به گاه ظهور مهدی موعود به همراه عیسی مسیح می دانند. (1) افزون بر این، براساس سنت های اجتماعی خداوند، سرانجام دین حق بر همۀ ادیان سیطره یافته و برابر سنت تکامل تاریخ دین واحد جهانی خواهد شد. (2)

در روایاتی از فریقین از جهانی شدن دین اسلام و التزام عموم بشر به احکام نورانی اسلام خبر داده اند. عیاشی از عبایه نقل می کند که از امیر مؤمنان علی علیه السلام شنیده که دربارۀ آیه 33 سوره توبه فرمود: آیا این سیطره تحقق یافته است؟ مردم گفتند: آری، حضرت فرمود: چنین نیست، سوگند به آن که جانم به دست اوست، این وعده آن گاه تحقق می یابد که هیچ آبادی نباشد جز آن که در آن بامداد و شامگاه شهادت بر یگانگی الله سر دهند. (3) همو از ابی المقدام از امام باقر علیه السلام دربارۀ فراز «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» می نویسد:

یکون أن لا یبقی أحد إلا أقر بمحمد صلی الله علیه و آله و سلم؛ (4)

[روزی] چنین خواهد شد که هیچ کس نیست جز آن که به رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و سلم، اقرار می کند.

همچنین در روایات اهل سنت مقداد بن اسود از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند:

سمعت رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم یقول:لا یبقی علی وجه الأرض

ص:107

بیت مدر و لا وبر إلا دخلته کلمة الإسلام یعز عزیزا، و یذل ذلیلا إما یعزهم اللّه فیجعلهم من أهلها، و إما یذلهم فیدینون لها؛ (1)

از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود: هیچ خانه گلین و خیمۀ مویین نیست جز آن که خداوند آیین اسلام را در آن وارد می کند که یا عزت مند می کند عزیز را[که خود دین را انتخاب کرده است] و یا خوار می کند ذلیل را؛ یا خداوند آنان را عزیز کرده از اهل اسلام قرار می دهد و از اسلام عزت می گیرند و یا ذلیل شان می کند تا به دین [حق] گردن نهند.

و نیز قرطبی از سدی نقل کرده است:

قال السدی: ذاک عند خروج المهدی، لا یبقی أحد إلا دخل فی الإسلام أو أدی الجزیة؛ (2)

و این امر _ اظهار و سیطرۀ دین _ هنگام ظهور مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف

خواهد بود که هیچ کس باقی نمی ماند جز آن که اسلام را می پذیرد یا جزیه می پردازد.

غیر از فراز آخر که دیدگاه شخصی سدی است، این دیدگاه هم سو با روایات اهل بیت علیهم السلام است.

از آن جا که مضمون این روایات در احادیث فریقین به تعداد فراوان آمده و مورد استناد و مورد قبول علما واقع شده است؛ صدور این روایات و محتوای آن ها امری مسلّم و انکارناپذیر است.

برخی مفسران با نظر به سیاق آیات سورۀ فتح_ که درباره صلح حدیبیه است_ گفته اند:

ص:108

و الظهور (الانتصار) مرّة یکون بالحرب، و مرّة عن طریق الصلح، و الربّ هو الذی أمر الرسول بالصلح مع المشرکین، و هو تکفّل بإظهار دینه و رسوله و المؤمنین به علی سائر الدیانات و الأمم؛ (1)

ظهور(پیروزی)، گاهی با جنگ به دست می آید و گاه دیگر از مسیر صلح حاصل می شود. پروردگار، خود رسولش را به صلح با مشرکان فرمان داد. و او عهده دار اظهار دین و رسولش و از این رهگذر اظهار مؤمنین برهمۀ ادیان و امت هاست.

فخر رازی می نویسد:

و أکثر المفسرین علی أن الهاء فی قوله لِیُظْهِرَهُ راجعة إلی الرسول، و الأظهر أنه راجع إلی دین الحق أی أرسل الرسول بالدین الحق لیظهره أی لیظهر الدین الحق علی الأدیان، و علی هذا فیحتمل أن یکون الفاعل للاظهار هو اللّه، و یحتمل أن یکون هو النبی أی لیظهر النبی دین الحق. (2)

بیشتر مفسران[البته این گونه نیست] ضمیر در لیظهره را به رسول بازگشت داده اند، ولی اظهر این است که به دین حق برمی گردد؛ بدین معنا که خداوند رسول را با دین حق فرتاد تا دین حق را بر ادیان دیگر غلبه دهد. در این صورت دو احتمال در ضمیر فاعلی «لیظهره» وجود دارد؛ نخست: خداوند دین حق را غلبه می دهد. دوم: پیامبر دین حق را غلبه می دهد.

می توان گفت این دیدگاه با بعضی روایات نقل شده از اهل بیت علیهم السلام همسو است. از آن جمله:

قال الحسین بن علی بن أبی طالب علیهم السلام: منا اثنا عشر مهدیا أولهم أمیر

ص:109

المؤمنین علی بن أبی طالب علیه السلام، و آخرهم التاسع من ولدی و هو القائم بالحق، یحیی الله به الأرض بعد موتها، و یظهر به الدین الحق علی الدین کله و لو کره المشرکون؛ (1)

امام حسین علیه السلام می فرماید: دوازده مهدی از ما اهل بیت وجود دارد اول شان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است و آخرشان نهمین فرزند من، قائم بالحق است، خداوند به وسیلۀ او زمین را پس از مردن زنده می کند؛ و به رغم ناخشنودی مشرکان دین حق را به دست وی بر همۀ ادیان غلبه می دهد.

چنان که در متن حدیث آمده است اظهار دین به دست مهدی موعود (وصی رسول خدا) انجام خواهد شد.

از امام باقر علیه السلام نیز مشابه همین روایت در ذیل آیه 33 سورۀ توبه نقل شده است. (2) چنان که روایات دیگر نیز تحقق موعود آیه را با تعبیر هنگام قیام قائم یا مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف بیان کرده اند که نشان از تحقق آن به دست ایشان دارد. و از آن جا که این مهم به دست وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم صورت می پذیرد گویا به دست خود رسول خدا محقق شده است.

خاطرنشان می شود مفسران در ذیل آیه 28 سوره فتح سخن تازه ای، افزون بر آن چه در ذیل همین آیه گفته اند بیان نکرده اند. جز این که در پایان آیه می فرماید:«وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیدا» (سوره فتح، آیه28)؛ و گواه بودن خدا کفایت می کند. بدین معنا که خود خدای سبحان بر این وعدۀ پیروزی و غلبه دادن دین حق بر ادیان دیگر گواه است که بدون شک این وعده محقق

ص:110

خواهد شد. (1) این تعبیر تأکیدی بر این وعده است تا غبار هرگونه تردیدی را بزداید. مفسران نیز به همین مقدار بسنده کرده اند.

اما در تفسیر آیه 8 سوره صف به نکاتی اشاره کرده اند، از جمله در تفاوت فراز «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِم» در دو آیه گفته اند:

«لام» در این آیه زائد است، و معنای تأکید در اراده را می رساند. (2)

و راغب می نویسد: «قال تعالی: «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ» (سوره توبه، آیه32)؛ «یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ» (سوره صف، آیه8) و الفرق بین الموضعین أنّ فی قوله: «یُرِیدُونَ أَنْ یُطْفِؤُا» یقصدون إِطْفَاءَ نورِ اللّه، و فی قوله: «لِیُطْفِؤُا» یقصدون أمرا یتوصّلون به إلی إِطْفَاءِ نور اللّه»؛ (3) تفاوت این دو تعبیر در این است که در اولی می خواهند نور خدا را بدون واسطه خاموش کنند. اما در دومی با واسطه می خواهند خاموش کنند. صاحب الفرقان نیز ذیل آیه به همین نکته اشاره کرده اند. (4) برخی هم «لام» را برای علت گرفته و گفته اند: افترا می بندند تا نور خدا را خاموش کنند. (5)

در تفاسیر روایی شیعه نور در آیه را با استناد به آیه 8 سوره تغابن به ولایت امام علی علیه السلام تأویل برده اند. (6) این معنا می تواند گواه بر این ادعا باشد که غلبه دادن دین جز با ولایت ولی خدا، مجال تحقق نخواهد یافت. پس ناگزیر این وعده در پایان تاریخ و با رهبری وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف

ص:111

محقق خواهد شد. پس ناگزیر این وعده در پایان تاریخ و با رهبری وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف محقق خواهد شد.

نکته پایانی این که چنان که اشاره شد با تعیّن معنای «غلبه دادن» در آیۀ شریفه توجه به این نکته، بسیار مهم است که به نظر می رسد غلبه دادن به مفهوم سیطره و گسترش دادن در بیرون و از میان برداشتن رقیب است که با نظر به تعبیر آیه (غلبه دادن بر همۀ ادیان) این مهم تاکنون محقق نشده و در پایان تاریخ به رهبری ولیّ خدا و پیشوای معصوم مجال توفیق خواهد یافت؛ زیرا تصور سیطرۀ کامل دین از سوی حق تعالی بدون رهبری فردی معصوم و منصوب از سوی خدا دشوار و پذیرفتنی نیست. (1) و این نصرت الهی یا به نسخ شرایع پیشین یا به پیروزی پیروان دین اسلام بر پیروان سایر ادیان و مکاتب یا با برهان و منطق است. (2) اما اشاره رفت که مقصود همۀ این موارد است.

ص:112

علامۀ طباطبایی بیش از دیگران به شرح این فراز پرداخته و گفته اند: « دو آیۀ 32 و 33 بر این حقیقت دلالت دارند که خداوند می خواهد این دین را در جهان بشری گسترش دهد؛ بنابراین، باید برای انجام خواست حق تعالی کوشش و جهاد کرد؛ چه این که اهل کتاب می خواهند این نور را با دهان شان خاموش کنند، که ناگزیر باید با آنان جنگ کرد تا از این کار دست بشویند و تسلیم شوند و جزیه بپردازند و به خواست و مشیت خدا هر فتنه ای شود به سود مؤمنان و زیان کافران خواهد بود. بنابراین، مؤمنان نباید سستی کنند یا غمگین شوند، چرا که آنان برترند اگر مؤمن باشند». (1) هرچند علامه تصریح به ارادۀ تشریعی خداوند نکرده اند؛ اما برخی از قرآن پژوهان معاصر، احتمال ارادۀ تشریعی را از گفتار علامه برداشت کرده اند. بدین معنا که خداوند انشای حکم و ابلاغ آن را فراهم کرده و تحقق آن را به عهدۀ مکلفین گذاشته است. (2) اما به نظر می رسد این برداشت درست نباشد؛ زیرا اگر به معنای ارادۀ تکوینی خداوند هم باشد، باز مانع از کوشش مکلفین در جهت فراهم آوردن زمینه های لازم نخواهد بود. و دست کم وظیفۀ مکلفین را در دفاع از دین خدا از دوش آنان برنخواهد داشت؛ و این تلاش ها در نتیجه بخشی نسبت به فراگیری دین حق، بی اثر نخواهند بود.بنابراین با این توضیح نمی توان از گفتار علامه، ارادۀ تشریعی را برداشت کرد. چنان که ارادۀ خداوند نسبت به بنی اسرائیل هم منوط به صبر آنان بود. چون که موسی علیه السلام از قوم بنی اسرائیل خواست تا از خدا یاری جسته و صبر پیشه

ص:113

کنند تا زمین را به ارث برند، «قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ» (سوره اعراف، آیه128). مددجویی از پروردگار، بردباری و پرهیزگاری از مؤلفه هایی هستند که در این آیه بر بنی اسرائیل تکلیف شده است.

اما برخی از مفسران با معنا کردن «اباء» به منع و امتناع، برداشت ادعای جبری ها به معنای کراهت را نفی کرده اند. (1)به نظر می رسد براساس سنت های اجتماعی خداوند، سرانجام دین حق بر سایر ادیان سیطره یافته و به کمال و تمام، منتهی خواهد شد. چنان که برخی از مفسران نیز آیه را این گونه معنا کرده اند. (2) شاید تعبیر «اتمام» هم گویای همین معنا باشد که خداوند دین حق را به اتمام خواهد رساند. و اتمام آن به فراگیری و نفی دیگر ادیان و سیطرۀ بر همۀ ادیان خواهد بود؛ و گویی بدون آن نقصی در فرایند دینی پیش می آید که دامن کبریایی از آن منزه است.

به هر روی سیطرۀ دین حق با پشتوانۀ منطق قوی برای نفوذ در دل ها و پشتیبانی اجرایی برای گسترش دستورات حیات بخش آموزه های وحی بدون تساهل و تسامح و البته به همراه روش هایی به دور از خشونت های برخی فرقه های مدعی اسلام واقعی (3) در سایۀ هدایت های رهبری معصوم از

ص:114

خاندان پیامبر مهر و رحمت محقق خواهد شد.

ص:115

پیروان شانتا دامنۀ قیامت باهم دیگر به مخالفت و دشمنی می پردازند. چنان که خدای سبحان در آیۀ 64 سوره مائده از دشمنی یهود خبر می دهد: و یهود گفتند: ... و تا روز قیامت میان شان دشمنی و کینه افکندیم. هر بار که آتشی برای پیکار برافروختند، خدا آن را خاموش ساخت. و در زمین برای فساد می کوشند. و خدا مفسدان را دوست نمی دارد.

و در آیۀ 14 همان سوره از دشمنی مسیحیان:«و از کسانی که گفتند: «ما نصرانی هستیم»، ... و ما [هم] تا روز قیامت میان شان دشمنی و کینه افکندیم، و به زودی خدا آنان را از آن چه می کرده اند [و می ساخته اند] خبر می دهد.

اما جز این ها، از وجود مکاتب بشری، مشرکان و مادیون در دولت قائم(مهدی موعود در پایان تاریخ) چیزی نمی دانیم. آیا آن ها هم با ضعف و خواری می مانند یا نابود می شوند روشن نیست. آن چه روشن است سیطرۀ دین حق بر همۀ ادیان است. شاید این تعبیر به وجود ادیان اشاره دارد که در نهایت اسلام بر همۀ آن ها پیروز می شود.

علامۀ طباطبایی می نویسد:

و المراد بالدین کله کل سبیل مسلوک غیر سبیل الله الذی هو الإسلام؛ (1)

و مراد از همۀ ادیان هر مسلکی جز سبیل الله که همان اسلام باشد است. برپایۀ این دیدگاه همۀ ادیان، حتی ادیان غیر آسمانی هم از میان خواهد رفت.

از این بیان روشن شد که برابر روایت قرآن دین یهود و مسییحیت در

ص:116

موقعیت بسیار ضعیفی وجود خواهد داشت. بعضی روایات_ در متن پژوهش اشاره شد_ نیز که از جزیه گرفتن ازبرخی مردم خبر می دهد گواه بر این برداشت است. به نظر می رسد اگر مکاتب و مذاهب دیگر هم وجود داشته باشند، مجال ظهور و عرضه پیدا نخواهند کرد.

ابن عاشور نیز پس از معنا کردن اظهار به نصرت و غلبه دادن و بیان حصول غلبۀ اسلام بر سایر ادیان در زمان حاضر می نویسد:

و لا یلزم من إظهاره علی الأدیان أن تنقرض تلک الأدیان؛ (1)

و نتیجه غلبه دادن اسلام بر دیگر ادیان به مفهوم نابودی آن

ادیان نیست.

روایاتی نیز که از پرداخت جزیه در پایان تاریخ خبر می دهند شاهد روایی این ادعا هستند:

روی عن موسی بن جعفر عن ابیه عن آبائه عن الحسین بن علی علیه السلام عن أمیرالمؤمنین علیه السلام: ... قال الله جلّ اسمه: ... و حق علیّ أن أظهر دینک علی الأدیان حتی لا یبقی فی شرق الأرض و غربها دین إلا دینک، أو یؤدون إلی أهل دینک الجزیه؛ (2)

خدای سبحان می فرماید: ... و بر من سزاوار است که

دین تو[رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ] را بر همۀ ادیان غلبه دهم، به گونه ای که دینی جز دین تو در شرق و غرب زمین نباشد یا به اهل دین تو جزیه بپردازند.

اما برخی دیگر از مفسران با گرایش به احتمال فنا و نابودی مطلق ادیان

ص:117

دیگر گفته اند:

«لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» (سوره فتح، آیه28) لیغلبه علی جنس الدین کله بنسخ ما کان حقا و إظهار فساد ما کان باطلا، أو بتسلیط المسلمین علی أهله إذ ما من أهل دین إلا و قد قهرهم المسلمون، و فیه تأکید لما وعده من الفتح؛ (1)

اظهار دین به این معناست که آن را بر جنس دین _ عموم ادیان _ با نسخ [احکام] ادیان حق و اظهار فساد و نابودی ادیان باطل یا با مسلط کردن مسلمانان بر پیروان ادیان دیگر غلبه دهد. چون که هیچ پیروی دینی نیست جز این که مسلمانان بر آنان غلبه می کنند، این آیه بر پیروزی موعود مسلمانان تأکید دارد.

روشن است از این بیان به دست می آید که مقصودشان نابودی ادیان دیگر است. چنان که برخی دیگر نیز با تکیه بر روایات، در بیانی همسان، ولی با تصریح بیشتری از ورود پیروان ادیان دیگر به دین اسلام سخن گفته اند.

آیۀ شریفۀ 159 سورۀ نساء نیز می تواند شاهدی بر این ادعا _ نابودی ادیان یهودیت و مسیحیت_ تلقی شود:

«وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً»؛ (سوره نساء، آیه159)

و از اهلِ کتاب، کسی نیست مگر آن که پیش از مرگش حتماً به او ایمان می آورد، و روز قیامت [عیسی نیز] بر آنان گواه خواهد بود.

ص:118

اگر ضمیر در «موته» به عیسی علیه السلام بازگشت کند، (1) آیه چنین معنا می دهد که پیش از رحلت عیسی علیه السلام در پایان تاریخ همۀ اهل کتاب به او ایمان خواهند آورد که نتیجۀ آن _ با نظر به روایاتی که از همراهی عیسی علیه السلام با مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف خبر می دهند_ گرویدن عموم اهل کتاب به دین اسلام و از میان رفتن ادیان یهود و مسیحیت است.

بعضی از روایات شیعه و اهل سنت نیز به این معنا اشاره دارند:

عن أبی المقدام عن أبی جعفر علیه السلام فی قول الله: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» یکون أن لا یبقی أحد إلا أقرّ بمحمّد صلی الله علیه و آله و سلم؛ (2)

امام باقر علیه السلام دربارۀ آیۀ 33 سورۀ توبه فرمودند: کسی نمی ماند جز این که به محمد صلی الله علیه و آله و سلم ایمان می آورد.

در روایتی از امام صادق علیه السلام نیز از تأویل آیۀ سورۀ توبه در هنگام ظهور و نابودی عموم کافران و مشرکان یاد شده که احتمالاَ به این معنا اشاره دارد:

عن أبی بصیر قال سألت أبا عبد الله علیه السلام عن قول الله عزّوجلّ فی کتابه «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» فقال و الله ما نزل تأویلها بعدُ قلت جعلت فداک و متی ینزل تأویلها قال حین یقوم القائم إن شاء الله فإذا خرج القائم لم یبق کافر و لا مشرک إلا کره خروجه حتی لو أن کافرا أو مشرکا فی بطن صخرة لقالت الصخرة یا مؤمن فی بطنی کافر أو مشرک فاقتله قال فیجیئه فیقتله. (3)

شاید بتوان از فراز آخر حدیث که از کشته شدن هر مشرک و کافری به

ص:119

دست مؤمنان خبر می دهد اضمحلال ادیان دیگر را نتیجه گرفت؛ هرچند این دو معنا باهم دیگر ملازمه ای ندارند.

طبری نیز از ابی جعفر _ که به احتمال امام باقر علیه السلام باشد_ در تفسیر آیۀ یاد شده چنین نقل می کند:

عن فضیل بن مرزوق، قال: ثنی من سمع أبا جعفر: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» قال: إذا خرج عیسی علیه السلام اتبعه أهل کل دین؛ (1)

ابوجعفر در تفسیر آیۀ 33 توبه می فرماید: زمانی که عیسی علیه السلام بیاید پیروان هر دینی از وی پیروی می کنند. و چنان که اشاره شد نتیجۀ این کار پیروی از دین اسلام و از میان رفتن ادیان دیگر خواهد بود.

اما با تدبر و تأمل در آیات و روایات شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که دین اسلام بر ادیان دیگر غالب شده و دینی فراگیر خواهد شد؛ هرچند پیروان اندکی از ادیان دیگر مقهورانه به دین خود باقی خواهند ماند (2)؛ اما دین آنان در سطح جامعه بروز و نمود و اثری نخواهد داشت.

چنان که برداشت مفهوم نابودی مطلق ادیان از واژۀ اظهار و از روایات یاد شده هم درست به نظر نمی رسد.

ص:120

موعود است. غلبۀ اسلام بر سایر ادیان، افزون بر برخورداری اسلام از منطق و برهان قوی، با قهر و استیلاء نیز خواهد بود. امروزه سخن از جهانی شدن و رو به وحدت و یکسانی رفتن از روشن ترین مباحث علوم سیاسی و اجتماعی و سایر حوزه های علوم انسانی شده است. همین امر حکایت از فراهم شدن زمینه های تحقق محتوای آیه مبنی بر جهانی شدن دین واحد دارد. روشن است تاکنون دین اسلام بر همۀ ادیان غلبه نداشته وزمان آن فرا نرسیده است. چنان که امیرالمؤمنین علیه السلام در روایتی زمان تحقق آن را به آینده موکول کردند. (1) و روایات فراوانی از فریقین نیز به این مطلب اشاره دارند.

به کوتاه ترین سخن، جهانی شدن دین اسلام و سیطرۀ آن بر همۀ ادیان، ایده ای است که از پشتوانۀ آموزه های آسمانی، روایات معصومین علیهم السلام و تحلیل عقلانی برخوردار است؛ زیرا افزون بر آیات و روایات، براساس سنت تکامل ادیان آسمانی و تاریخ و هماهنگی با فلسفۀ آفرینش روزی دین حق ابقا و فراگیر شده و ادیان باطل و منسوخ و مکاتب بشریاز میان خواهند رفت. و فرایند تربیت بشر در سایۀ دینی آسمانی به مرحلۀ کمال و تمام خواهد رسید.

ص:121

دیدگاه قرآن در خصوص پایان تاریخ آشنا شدیم. بشارت به میراث بری زمین و تشکیل جامعه صالحان، تاریخی بس دیرینه در فرهنگ دینی دارد. خدای سبحان افزون بر آیات قرآن در کتب انبیای پیشین به این مهم بشارت داده و با تعبیراتی آن را بیان کرده است که بر حتمیت و تخلف ناپذیری آن تأکید دارد. برابر آموزه های قرآن، مؤمنان شایسته کردار در پایان تاریخ با میراث بری سراسر زمین جانشین و وارث داشته های کفار شده، جامعه ای ویژه تشکیل خواهند داد. مؤمنان پس از گذراندن دوره ای سخت-که در ضعف و تقیه خواهند بود_ و پیشه کردن صبر بر رنج های آن دوره، سرانجام با پشتیبانی خدای سبحان به اوج قدرت رسیده و با پیشوایی و زمامداری جهانیان، و پیروزی دین اسلام بر همه ادیان، در امنیت کامل از انواع امکانات نیز برخوردار خواهند شد. وابستگی علمای اهل سنت به حکومت ها و مشغول شدن به امور روزمره، از جمله عواملی هستند که آنان را از اندیشیدن_ آن سان که شایسته است و روایات فریقین بر آن تأکید دارد_ به فرجام سرنوشت بشر، باز داشته و بیشتر مفسران اهل سنت در تفسیر آیات مربوط به پایان تاریخ به رغم وجود روایات به خطا رفته و سبب سردرگمی خود و مخاطبان شان شده اند. در فصل های بعدی به نمونه هایی از آن اشاره خواهد شد. آنان بیشتر به نقل اقوال بسنده کرده اند تا به یک قول گرایش پیدا کنند. چنان که در تفسیر آیات و تبیین مؤلفه ها و شاخصه های آن ها و تطبیق بر مصادیق جز در بعضی تفاسیر توفیقی نداشتند. در برابر به دلیل پررنگ بودن نگاه به آینده در مکتب اهل بیت علیهم السلام و رنج های فراوان شیعه در طول تاریخ دیدگاه مفسران شیعه در ذیل آیات از

ص:122

پویایی بیشتری برخوردار بوده و یکنواختی دیدگاه ها از نتایج درخشان آن است. روایات اهل بیت علیهم السلام آیات یاد شده را بر مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف و یاران وی تطبیق کرده_ و چنان که روشن شد شد عموماً، وعده ها و بشارت های موجود در آیات را منحصر به عصر ظهور می دانند _ و منظور از صالحان و مستضعفان را اهل بیت و شیعیان آنان دانسته اند که سرانجام در پایان تاریخ جامعه ای ویژه به رهبری مصلح کل مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف -ویژگی های وی در روایات فریقین بیان شده است_ تشکیل خواهند داد. تجربه تاریخی_ که برای همگان روشن است_ گواه روشنی بر این دیدگاه است. با مطالعه تاریخ و مشاهده حوادث و جریان های آن، به روشنی استضعاف اهل بیت علیهم السلام و شیعیان آنان معلوم می شود. خانه نشینی علی بن ابی طالب علیه السلام، صلح تحمیلی بر امام حسن علیه السلام، واقعه جانسوز و دردناک کربلا، ایجاد جو خفقان بر سایر ائمه شیعه_ به گونه ای که منتهی به غیبت امام دوازدهم شد (1)_ و کشتار شیعیان و سلب امنیت آنان در طول تاریخ که هنوز هم در بعضی مناطق، شیعیان برای حفظ امنیت خود در حال تقیه بوده و از آزادی کامل برای انجام مراسم های دینی خود برخوردار نیستند؛ شواهد روشن این ادعا هستند. این در حالی است که پیروان سایر ادیان و مذاهب در طول تاریخ اسلام از امنیت کامل، کافی یا حداقل از امنیت لازم برخوردار بوده و در استضعاف نبوده اند. چنان که در زمان حاضر این ادعا روشن تر از آفتاب است. به کوتاه ترین سخن، تطبیق آموزه های مکتب اهل بیت علیهم السلام _ در کتب مستقل اعتقادی و کلامی به تفصیل ثابت شده

ص:123

است_ بر آیات قرآن و تجربه تاریخی، نور امید را در دل مستضعفان جهان به ویژه شیعیان اهل بیت علیهم السلام روشن می کند که مقصود از وارثان زمین شیعیان هستند و باید خود را برای چنین روزی بیش از پیش آماده کنند.

در روایتی از امام کاظم علیه السلام دین حق در آیۀ شریفه به ولایت تفسیر شده است و آن را تنزیل و نه تأویل دانسته است:

عن محمد بن الفضیل عن أبی الحسن الماضی علیه السلام قال: قلت: «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ» قال، هو الذی امر رسوله بالولایة لوصیه، و الولایة هی دین الحق، قلت: «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» قال: یظهر علی جمیع الأدیان عند قیام القائم قال: یقول الله: «و الله متم» ولایة القائم «وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ» بولایة علی قلت هذا تنزیل؟ قال: نعم اما هذا الحرف فتنزیل، و اما غیره فتأویل؛ (1)

محمدبن فضیل از امام کاظم علیه السلام از معنای «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ» می پرسد: حضرت پاسخ می دهد حق تعالی رسول خود را به ولایت برای وصی اش فرمان داد و ولایت همان دین حق است. آن گاه از فراز «لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» می پرسد؛ حضرت پاسخ می دهد: هنگام قیام قائم بر همۀ ادیان سیطره می دهد. خدای سبحان می فرماید: «و الله متم» یعنی ولایت قائم را به اتمام می رساند؛ هرچند کافران به ولایت علی علیه السلام خوش نداشته باشند. محمدبن فضیل می پرسد: این معنا تنزیل است؟ پاسخ می شنود، بلی این حرف[ولایت] تنزیل است و اما جز آن تأویل است.

مقصود آن که سیطرۀ دین در سایۀ ولایت، که از اعتقادات استوار شیعه

ص:124

است مجال تحقق خواهد یافت.

اما به رغم ختلاف دیدگاه مفسران شیعه و اهل سنت، نقاط مشترک فراوانی در دیدگاه فریقین قابل بازیابی بود که هم سویی مفسران را در موضوع پایان تاریخ هموارتر می نمود.

حاصل این که افزون بر اشاره آیات، این موضوع نزد مفسران امری پذیرفته و انکارناپذیر است؛ زیرا بررسی مجموع آیات این نتیجه را به دست می دهد که موضوع پایان تاریخ از نگاه قرآن در میان مفسران فریقین امری مسلّم است.

در فصول بعدی با ویژگی های جامعه صالحان در پایان تاریخ، جامعه صالحان در گستره تاریخ و گستره جغرافیایی حکومت صالحان آشنا خواهیم شد.

ص:125

ص:126

پاداشی است که خداوند در این دنیا به مؤمنان صالح وعده داده است. بیان این وعده الهی با تعبیر «لقد کتبنا» در آیۀ 105 سورۀ انبیاء نشان حتمیت و تخلف ناپذیری آن است که برخاسته از مشیت و اراده خداوند است. (1)

از این آیۀ شریفه به دست می آید که این موضوع بر اساس سنت های اجتماعی خداوند حقیقتی گریزناپذیر خواهد بود. (2) خدای سبحان در آیۀ بعدی «إنّ فی هذا لبلاغاً ...» (سوره انبیاء، آیه106) از حکومت صالحان با واژه بلاغ تعبیر کرده است. این تعبیر گویای این حقیقت است که حکومت صالحان واقعیتی روشن و عاری از تردید است. اگر انسان جان و دل خویش را از آلودگی عقده ها و عقیده های فاسد پاک سازد و از خواب غفلت بیدارش کند این معنا _ حکومت صالحان _ را باعمق جان پذیرا خواهد شد؛ زیرا زندگی بر اساس صلاح بنا شده نه بر اساس فساد.

فساد سبب ویرانی و نابودی عالم است. انسان صالح کسی است که برابر سنت های الهی گام برمی دارد و رفتار وی با نظام عالم هماهنگ است. از این رو این هم سویی روزی در یک نقطه به هم خواهد رسید.

اما انسان فاسد از آن رو که بر خلاف سنت های الهی قدم بر می دارد ناگزیر از مسیر اصلی نظام هستی فاصله گرفته و نابودی و هلاک خود را رقم خواهد زد. به کوتاه ترین سخن سنت های الهی در طبیعت جریان خواهد یافت و سرانجام در این سیر طبیعی انسان های صالح زمین را به ارث

ص:127

خواهند برد. (1)

برخی مفسران این حقیقت را به نحوی دیگر این گونه بیان کرده اند: گرچه برای آن ها که غالبا شاهد و ناظر حکومت طاغیان ظالم و یاغیان قلدر بوده اند مشکل است این حقیقت را به آسانی پذیرا شوند که تمام این حکومت ها بر خلاف نوامیس آفرینش و قوانین جهان خلقت است و آن چه با آن هماهنگ است همان حکومت صالحان با ایمان است.

ولی تحلیل های فلسفی به این جا منتهی می شود که این یک واقعیت است بنابر این جمله «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُون» پیش از آن که یک وعده الهی باشد یک قانون تکوینی محسوب می شود.

با این توضیح که جهان هستی مجموعه ای از نظام های یک پارچه و به هم پیوسته است که پیروی نکردن از این نظام هلاکت و نابودی را در پی خواهد داشت. (2)

شاید بتوان گفت تعبیر «یرثها» (سوره انبیاء، آیه105) و «وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِین» (سوره قصص، آیه5) هم گویای این حقیقت باشد. پیش تر اشاره شد، مفهوم ارث انتقال مال بدون داد و ستد و عقد و قرار داد است که به طور طبیعی برابر قانون پس از وفات شخص به افراد دارای شرایط می رسد. گویا زمین هم برابر قانون و نظام هستی در نهایت به صالحان خواهد رسید؛ زیرا با بیانی که گذشت تنها آنان شرایط وارث شدن را دارا هستند.

ص:128

اما نظریه پردازان_ و به تعبیر دقیق تر نظریه سازان_ غربی افول ایدئولوژی های رقیب را دلیل برتری و فراگیری لیبرال دموکراسی می دانند که ناگزیر همگان باید در برابر آن سر تعظیم فرود آورده و پذیرا شوند.

ویژگی های جامعه موعود صالحان

دیدگاه های نظریه پردازان _ به تعبیر صحیح تر نظریه سازان _ غربی حاصل انفعال آنان در برابر پیشرفت های مادی بوده و بدون پشتوانه و پیشینه فکری است. اینان در حالی سخن از پایان تاریخ می گویند که گویی گوش های خود را بر صدای لرزش و فروریختن پایه های لیبرال دموکراسی فروبسته اند. فقدان استراتژی و راهبرد نظری لیبرال دموکراسی بر هیچ عاقل اندیشمندی پوشیده نیست .

اما آموزه های وحیانی جامعه آرمانی و مطلوب خود را پیش تر توصیف کرده و با بشارت به بشریت به ویژه مؤمنان و مستضعفان، نور امید را در دل های آنان دمیده، و از هر جهت آنان را برای ساختن چنین جامعه ای آماده کرده است. به دیگر سخن جامعه و حکومت پایانی در آیات الهی از پشتوانه عقلی و نقلی برخوردار بوده، همراه با سیر تکاملی تاریخ و مطابق با فطرت بشریت است. (1)

به اتفاق مفسران امامیه و اهل سنت، مقصود از وعده خداوند در آیات شریفه، حکومت و فرمان روایی است. بی شک، این وعده خلل ناپذیر بوده و مجال ظهور خواهد یافت؛ زیرا کسی راست وعده تر از خداوند نیست،

ص:129

«...وَعْدَ اللَّهِ لا یُخْلِفُ اللَّهُ الْمِیعادَ» (سوره زمر، آیه20؛ سوره آل عمران، آیه9؛ سوره رعد، آیه31)؛ «وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا وَ مَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِیلا» (سوره نساء، آیه122).

ص:130

ضمانت اجرایی نمود و بروز پیدا می کند. حکومت های استبدادی، از قانون خاصی پیروی نمی کنند؛ و اراده فردی پادشاه و سلطان بر کلیه ارکان حکومت سایه افکنده، جز آن، قانون معنا و مفهومی ندارد. در حکومت های دموکراتیک با اندک تفاوتی قانون، نه پرتو اراده و شعاع شخصیت پادشاه، که برخاسته از اراده جمعی انسان هاست. مقصود ما از تفاوت اندک تغییر اراده انسانی از فرد خاص به جمع خاص است؛ روشن است در حکومت های دموکراتیک نیز منافع گروهی از افراد جامعه یا جهان از اولویت برخوردار است که سیاست مداران غربی بارها به آن تصریح کرده اند. هجوم امریکا و هم پیمانان غربی اش به افغانستان و عراق و سایر کشورها و حمایت های یک جانبه از حکومت های دیکتاتوری در جهان عرب و سایر نقاط دنیا، تنها نمونه ای از صدها گواه بر این ادعاست. شاید مراد قرآن از جاهلیت دوم (1) همین باشد که باز قوانین جاهلی بر جوامع انسانی حاکم شده؛ اما این بار به شکلی مدرن و در قالب واژگانی فریبنده خودنمایی کرده است. اما در حکومت های الهی، قانون برخاسته از اراده الهی بوده و حق تشریع و قانون گذاری تنها اختصاص به خدای سبحان دارد «إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِین» (سوره انعام، آیه57؛ سوره انعام، آیه62؛ سوره یوسف، آیه67،40). (2)

احاطه علمی قانون گذار به زوایای وجودی، ابعاد شخصیتی و نیازهای اساسی انسان تأثیر شگرفی در چگونگی قانون گذاری و نحوه اجرای آن

ص:131

خواهد داشت. خداوند به عنوان آفریننده بشر، بیش از هر کسی حتی خود انسان به وی احاطه دارد. این حقیقت در آیاتی از قرآن انعکاس یافته است که به اجمال به برخی از آن ها اشاره می شود:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ»؛ (سوره ق، آیه16)

و همانا ما انسان را آفریدیم، و می دانیم که نفس او چه وسوسه ای به او می کند، و ما از رشته رگ ها به او نزدیک تریم.

«أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ»؛ (سوره ملک، آیه14)

آیا کسی که آفریده است نمی داند؟ حال آن که او باریک بین

آگاه است.

و آیاتی از این دست که به اسرار آفرینش و حکمت ها و لطایف آن و علم و قدرت الهی بر هر چیزی اشاره دارد.

از سوی دیگر، آموزه های وحیانی بر اجرای احکام الهی به دست فردی الهی تأکید دارند. اختلاف اساسی دیدگاه شیعه با اهل سنت نیز در همین نکته نهفته است. اهل سنت بر ولایت فقه بسنده کرده، ولی شیعه بر ولایت فقه و فقیه تأکید داشته و اجرای فقه را تنها به دست فقیه جایز می داند. اعطای خلافت الهی به داود و سلیمان به همین حقیقت اشاره دارد: (1)

«یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ». (سوره ص، آیه26)

ص:132

چنان که مراجعه به طاغوت را در حل دعاوی باطل می داند و بر ضرورت مراجعه به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تأکید دارد:

«یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ وَ یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِیداً». (سوره نساء، آیه60)

«فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّی یُحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لا یَجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلِیماً». (سوره نساء، آیه65)

همچنین در آیاتی بر نفی حکومت استبدادی و رعایت دستورات الهی از سوی حاکمان اشاره دارد:

«ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُؤْتِیَهُ اللَّهُ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ * وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ». (سوره آل عمران، آیه79_ 80)

از سوی دیگر علاوه بر تعیین احکام جزایی و مجازات مجرمان از سوی حاکمیت؛ با تربیت صحیح انسان ها، ضمانت اجرایی احکام الهی را در درون انسان ها نهادینه می کند.«أَ لَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَری» (سوره علق، آیه14). و آیاتی مشابه که احساس حضور خداوند در همه حال و آگاهی خداوند از آشکار و درون انسان ها را کانون توجه و تمرکز خود قرار داده است. (1)

ص:133

شرک از دستاوردهای مهم چنین اعتقادی است. این مهم را می توان از آیات ذیل به دست آورد:

«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلائِکَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْط...». (سوره آل عمران، آیه18)

«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ». (سوره حدید، آیه 25؛ سوره اعراف، آیه29؛ سوره مائده، آیه8،35؛ سوره یونس، آیه47؛ سوره نور، آیه62؛ سوره فتح، آیه29)

از سوی دیگر تفرقه و پراکندگی نتیجه محتوم نفاق است.

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ نافَقُوا یَقُولُونَ لِإِخْوانِهِمُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَئِنْ أُخْرِجْتُمْ لَنَخْرُجَنَّ مَعَکُمْ وَ لا نُطِیعُ فِیکُمْ أَحَداً أَبَداً وَ إِنْ قُوتِلْتُمْ لَنَنْصُرَنَّکُمْ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ * لَئِنْ أُخْرِجُوا لا یَخْرُجُونَ مَعَهُمْ وَ لَئِنْ قُوتِلُوا لا یَنْصُرُونَهُمْ وَ لَئِنْ نَصَرُوهُمْ لَیُوَلُّنَّ الْأَدْبارَ ثُمَّ لا یُنْصَرُونَ * لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللَّهِ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ * لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمِیعاً إِلَّا فِی قُریً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَیْنَهُمْ شَدِیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمِیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّی ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ». (سوره حشر، آیه11 - 14)

گسترش معنویت و یکتاپرستی از مهم ترین ویژگی هایی است که صالحان پس از قدرت یافتن خود را سخت به آن پایبند می دانند.

«الَّذِینَ إِنْ مَکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّ کاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْکَرِ وَ لِلهِ عاقِبَةُ الْأُمُور». (سوره حج، آیه41)

تمکن در زمین به معنای حکومت و تسلط در زمین تفسیر شده

ص:134

است (1) که دوستان خداوند با دست یافتن به حکومت، ارتباط با خداوند(اقامه نماز) و رسیدگی به محرومان جامعه(پرداخت زکات) و ترویج نیکی ها و زدودن زشتی ها را در سرلوحه برنامه های خود قرار می دهند.

چنان که از آیات پیشین به دست آمد؛ صالحان وارث سرزمین کفار شده و به رغم خواست مشرکان و کافران، نور خدا (دین توحیدی اسلام) در سراسر زمین بر سایر ادیان غلبه خواهد کرد و خدای سبحان با استقرار و تثبیت دین توحیدی، مؤمنان شایسته کردار را به رهبری مصلح کل از همۀ امکانات برخوردار خواهد کرد.

این در حالی است که جان مایه نظریه های معاصر غربی تأکید بر برتری و سلطه یافتن لیبرال دموکراسی در پایان تاریخ است. گاهی این تلاش های مذبوحانه و جانبدارانه برخی از صاحب نظران را واداشته تا آینده رهبری جهان را نیز پیش بینی کنند و مشعل این رهبری را در دست امریکا و اروپا ببیند و احتمال می دهد که مرکز قدرت به فدراسیون اروپا برسد و پس از آن، ژاپن، چین و روسیه قرار می گیرند. (2)

آنان عموماً یا به زمامداران و خصوصاً به ویژگی های شان اشاره نمی کنند یا آن را نه در دستان رهبری خاص که در حوزه جغرافیایی خاصی محدود می کنند. این دیدگاه ها از درون تهی بوده و به تعبیر برخی از منتقدان غربی آنان با ارایه این آراء به جایگاه علمی خود صدمه زده اند.

آن چه اشاره شد تنها نمونه ای از آثار خداپرستی در جامعه است؛ برای

ص:135

تفصیل بیشتر می توان به پژوهش های مستقل در این زمینه مراجعه کرد.

ص:136

کافر یعبدونه لا یشرکون به شیئاً. (1)

ایشان با اشاره به محل نزول آیه_ مدینه_ گفته اند: بر همین اساس، خداوند به مؤمنان نیکوکار وعده داده است؛ جامعه شایسته ای برای آنان فراهم خواهد آورد که ویژه آنان باشد. خداوند آنان را به خلافت در زمین رسانده، دین شان را تثبیت و ترس شان را به امنیت تبدیل خواهد کرد و توطئه کافران و منافقان را از آنان دور خواهد کرد. و جامعه ای توحیدی و عاری و مبرا از شرک خواهد بود.

در ادامه پس از توصیف مقصود آیه و فقرات آن نتیجه می گیرند:

و المتحصل من ذلک کله أن الله سبحانه یعد الذین آمنوا منهم و عملوا الصالحات أن سیجعل لهم مجتمعا صالحا خالصا من وصمة الکفر و النفاق و الفسق یرث الأرض لا یحکم فی عقائد أفراده عامة و لا أعمالهم إلا الدین الحق یعیشون آمنین من غیر خوف من عدو داخل أو خارج، أحرارا من کید الکائدین و ظلم الظالمین و تحکم المتحکمین. (2)

جامعه ای که خداوند به مؤمنان نیکوکار بشارت می دهد؛ جامعه ای پیراسته از نشانه های کفر، نفاق و فسق بوده، آنان وارث زمین خواهند بود. در این جامعه، آموزه های دین بر اندیشه و رفتار ساکنان حاکم بوده، افراد در امنیت کامل و بدون هراس و واهمه از دشمنان داخلی و خارجی یا توطئه خائنان و ظلم ظالمان و زورگویی زورمداران به سر خواهند برد. جوامع بریده از وحی، ناگزیر از به کارگیری ابزار خشونت به منظور بقای خویش هستند و این خشونت زمانی شدت پیدا می کند که فردی مستبد و خودکامه بر ارکان

ص:137

جامعه سلطه یابد. ولی حاکمیت ولی خدا که بی واسطه یا باواسطه با جهان غیب در ارتباط است، با فطرت بشری هماهنگ بوده و بقای خویش را در پذیرش دل ها می جوید و به کارگیری خشونت و ایجاد ناامنی برای شهروندان را برنتافته و آن را در تنافی با اهداف عالیه خود می داند.

ص:138

مفهوم آیه شریفه این است که «به زودی زمین از آلودگی شرک و گناه پاک شده جامعه بشری صالح که به بندگی خدا گردن نهاده و به وی شرک نورزند در آن ساکن می شوند. چنان که آیه «وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ...یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً» (سوره نور، آیه55) از آن خبر می دهد.

با این بیان، روشن شد که آیه مورد بحث اختصاص به یکی از دو وراثت دنیایی و آخرتی ندارد و هر دو را شامل می شود. (1)

پاک سازی جامعه از آلودگی های شرک و تلاش در جهت بندگی خداوند در واقع توجه به تأمین نیازهای اساسی انسان از آن جمله نیازهای روانی اوست.آرامش از اساسی ترین نیازهای روانی انسان است؛و جستن آن جز در یاد الهی کوششی بیهوده و بی حاصل است؛ «الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (سوره رعد، آیه28). اشاره شد بندگی خداوند و پیراستگی از شرک، بارز ترین ویژگی جامعه صالحان است. خداوند در تشبیهی نتیجه شرک را این گونه به تصویر می کشد:

«...وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ». (سوره حج، آیه31)

هرکس به خدا شرک ورزد چنان است که گویی از آسمان فرو افتاده و مرغان او را ربوده اند یا باد او را به جایی دور افکنده است.

همچنین در قرآن، شرک با وصف ظلم عظیم توصیف شده است «إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ» (سوره لقمان، آیه13). روشن است در جامعه آلوده به

ص:139

شرک، اجرای عدالت و تساوی حقوق انتظاری بیهوده است. (1)

نباید از نظر دورداشت شکوفایی استعدادهای آدمی دستاورد تأمین صحیح عموم نیازهای اساسی اوست. چنان که یافته های روان شناسی نیز بر این نکته تأکید دارد؛ (2) تأمین این نیازها در پرتو عدالت برای همگان میسور خواهد شد؛ و این مهم از وجوه تمایز حکومت صالحان از قدرت های طاغوتی است.

ص:140

و الله ما أمرتکم بطاعة إلا و قد ائتمرت بها و لا نهیتکم عن معصیة إلا و قد انتهیت عنها؛ (1)

قسم به پرودگار، شمارا به طاعتی فرا نخواندم جز این که خودم

به آن عمل کردم و از گناهی شمارا باز نداشتم مگر خودم از آن دوری جستم.

مثل معروف «الناس علی دین ملوکهم» (2) مردم بر آیین زمامداران شان سلوک می کنند نیز گویای این حقیقت است.

چنان که در آیۀ 55 سوره نور نیز بر ایمان و کردار شایستۀ آنان اشاره کرده است. برابر آیۀ 5 سوره قصص پس از گذراندن دورۀ استضعاف در زمین، به پیشوایی و زمامداری جهانیان برگزیده خواهند شد. شاید این ویژگی (استضعاف و چشیدن سختی ها) بر اهتمام آنان در اجرای عدالت و قوانین الهی افزوده و آنان را شایستۀ پیشوایی و زمامداری کرده است.

ص:141

ص:142

در روایتی از امام باقر علیه السلام نیز به این حقیقت تصریح شده است: قال علیه السلام: «قوله عز و جل: «أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» هم أصحاب المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف فی آخرالزمان»؛ (1) یعنی مقصود از بندگان صالح

خدای سبحان، اصحاب مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف در آخرالزمان هستند. برخی هم بندگان صالح را بر یاران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تطبیق داده اند که تلویحاً اشاره به آخرالزمان دارد. (2)

برخی از مفسران نیز بدون اشاره به زمانی خاص ارث بردن زمین از سوی صالحان را به زمان تقویمی محدود نکرده؛ آن را سنت ساری و جاری در نظام خلقت می دانند که در صورت فراهم شدن ایمان و شایستگی صاحب زمین خواهند شد حتی از این هم فراتر رفته آن را به هیچ قوم و ملیتی اختصاص نداده اند. (3)

پاسخ یافتن پرسش درباره تفسیر «عِبادِیَ الصَّالِحُونَ» و این که مقصود از صالحان چه کسانی هستند سبب روشن شدن سؤال اصلی این قسمت خواهد شد. میان مفسران گفت وگوست که مراد از صالحان چه کسانی هستند؟ و در این میانه تفسیرهای گوناگونی از سوی مفسران خاصه و عامه طرح شده است. دیدگاه غالب در میان مفسران اهل سنت تطبیق آن بر امت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و مؤمنان و متعبدان امت است. اما مفسران امامیه با اثرپذیری از اندیشه متعالی و مترقی مهدویت و توجه ویژه به آینده عموماً آن

ص:143

را بر اصحاب مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف تطبیق داده اند و به روایاتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام تمسک جسته اند. (1) بر این اساس در اندیشه شیعی این رخداد تاریخی در دوره تاریخی خاصی که در متون دینی تعبیر به آخرالزمان شده است ظهور خواهد یافت؛ اما در دیدگاه اهل سنت دوره مشخصی تعیین نشده، گاهی آن را به زمان ظهور اسلام در حجاز و گاهی به عصر صحابه و زمانی دیگر به امت اسلامی بدون اشاره به جزئیات آن تطبیق داده اند که از تشتت و سر در گمی حکایت می کند؛ به خلاف آن، بالندگی و پویایی بهترین دستاورد دیدگاه شیعه است که روح امید را در کالبد جامعه دمیده و آینده ای سرشار از امید را نوید می دهد.

به کوتاه ترین تعبیر برابر دیدگاه مفسران امامیه و برخی مفسران اهل سنت حکومت فراگیر بندگان صالح در پایان تاریخ محقق خواهد شد.

از اطلاق آیه 105سوره انبیاء و نزول آن در کتب آسمانی پیشین به دست می آید که مراد از بندگان صالح خداوند، محدود به آیین خاصی نبوده و پیروان هر یک از آیین های آسمانی با دست یابی به شرایط یاد شده در آیه شریفه وارث زمین خواهند شد. اما نباید از نظر دور داشت از سویی با ظهور آخرین آیین آسمانی و با نظر داشت مفهوم خاتمیت دست یابی به این شرایط جز از رهگذر اسلام میسور نخواهد بود.

«وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِینَ»؛ (سوره آل عمران، آیه85)

ص:144

و هرکه جز اسلام دین [دیگر ]جوید از وی پذیرفته نیست و در قیامت از زیان کاران است.

بدین ترتیب چنان چه هر شخص و گروهی از هر قوم و ملیتی به آیین اسلام درآید و در زمره بندگان صالح جاگزیند وارث زمین خواهد بود. و از سوی دیگر چنان که پیش تر اشاره شد صالحان از بنی اسرائیل وارث سرزمین فرعونیان شدند، اما این وعده الهی در مقیاس وسیع تر در پایان تاریخ اختصاص به صالحان از امت اسلامی دارد.

بر همین اساس در میان مفسران شیعه علامه طباطبایی بر اطلاق آیه تأکید داشته از تخصیص آن به موارد خاص به شدت دوری می کند:

و بین من یخصها بالوراثة الدنیویة و یحملها علی زمان ظهور الإسلام

أو ظهور المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف الذی أخبر به النبی صلی الله علیه و آله و سلم فی الأخبار المتواترة المرویة من طرق الفریقین، و یتمسک لذلک بالآیات المناسبة له التی أومأنا إلی بعضه. (1)

از دید ایشان آن گروه از مفسرانی هم که آیه را به وراثت دنیایی اختصاص داده و حمل بر دوره ظهور اسلام و یا دوران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف _ که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در اخبار متواتره از آن خبر داده و شیعه و سنی آن ها را نقل کرده اند _ نموده اند باز راه درستی نرفته اند؛ زیرا روایات مذکور هر چند متواتر و مسلم است اما آیه را تخصیص نمی زند.

با این رویکرد صالحان در هر دوره زمانی با فراهم آوردن شرایط ایمان و عمل صالح از این بشارت الهی برخوردار خواهند شد؛ زیرا سنت الهی بر

ص:145

همین معنا استوار شده است؛ اما اشاره شد سنت الهی در پایان تاریخ در میان صالحان از امت اسلامی به رهبری مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف مجال وقوع خواهد یافت.

تمایز دیگر دیدگاه وحی در این نکته است که از سویی راهبرد وحی سابقه ای بس دیرینه دارد و از سوی دیگر خداوند پیش تر به این راهبرد اشاره کرده تا زمینه پذیرش را در بشر فراهم و آنان را به تلاش در جهت استقرار حکومت عدل و با آرزوی عضو شدن در آن دولت کریمه ترغیب کند. (1) به خلاف این، نظریات معاصر دیدگاه هایی نوظهور هستند که از خود باختگی در برابر پیشرفت های عصر مدرنیته سرچشمه گرفته اند که باخالی شدن میدان از سوی رقبا سبب توهم پایان نبرد ایدئولوژیک و غلبه و یکه تازی لیبرال دموکراسی از سوی نظریه پردازان غربی شده است.

آموزه های وحی نه بر نبرد ایدئولوژیک که بر سیر تکامل ادیان تأکید دارد؛«وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ» (سوره آل عمران، آیه81). پیامبران الهی برابرعهد و پیمانی که با خدادارند مسئول همکاری و همیاری با سایر پیامبران هستند تا این حلقه هدایت بشر کامل شده و آرزوی دیرینه اوبه ثمر نشیند. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» (سوره مائده، آیه3). دین اسلام نه با رویارویی که براساس سنتی الهی دینی کامل و برگزیده شد تا آخرین

ص:146

پیام های هدایت را به عموم انسان ها برساند .«هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُون» (سوره توبه، آیه33). به رغم ناخشنودی مشرکان و مخالفان؛آیین اسلام بر همه ادیان، غالب و دینی فراگیر خواهد شد. سیاق آیات سوره انبیاء هم گواه این معناست. «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِین» (سوره انبیاء، آیه107). در تفسیر آیه شریفه گفته شده است:

أی أنک رحمة مرسلة إلی الجماعات البشریة کلهم_ و الدلیل علیه الجمع المحلی باللام_ و ذلک مقتضی عموم الرسالة.

و هو صلی الله علیه و آله و سلم رحمة لأهل الدنیا من جهة إتیانه بدین فی الأخذ به سعادة أهل الدنیا فی دنیاهم و أخراهم.

و هو صلی الله علیه و آله و سلم رحمة لأهل الدنیا من حیث الآثار الحسنة التی سرت من

قیامه بالدعوة الحقة فی مجتمعاتهم مما یظهر ظهورا بالغا بقیاس الحیاة العامة البشریة الیوم إلی ما قبل بعثته ص و تطبیق إحدی الحیاتین علی الأخری؛ (1)

تو (رسول خدا) رحمتی هستی که به سوی همه جوامع بشری فرستاده شده ای.این معنا از واژه«عالمین» که جمع است و با «ال» آمده، به دست می آید؛ افزون بر این مقتضای همگانی بودن رسالت پیامبر خاتم هم همین است. رسول رحمت، دینی آورده که با پذیرش آن سعادت بشر در دنیا وآخرت برآورده است. آثار نیکوی دعوت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در جوامع بشری گواه رحمت بودن اوست. مقایسه وضع زندگی بشر در قبل از بعثت با بعد از بعثت پیامبر این حقیقت (رحمت بودن پیامبر) را روشن می کند.

ص:147

به اعتقاد مفسران شیعه، افق نگاه آیه55سوره نور و آیات 32و33 سوره توبه به آینده و پایان تاریخ معطوف است. اینان بر این باور اتفاق دارند که وعده الهی در آیه مزبور تاکنون به طور کامل آشکار نشده و تحقق آن تنها به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف امکان پذیر خواهد بود. حتی مفسرانی که خطاب آیه 55 سوره نور را عام گرفته و از محدود نبودن آن به اشخاص و دوره های تاریخی خاص سخن گفته اند؛ در نهایت حکومت مهدوی را از مصادیق کامل آن شمرده اند. (1)

مفسران شیعه، برای اثبات مدعای خود به روایاتی از اهل بیت علیهم السلام تمسک جسته اند. براساس این روایات مقصود آیات یاد شده، اهل بیت، شیعیان و به ویژه مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف است. به نمونه ای از روایات

اشاره می شود.

طبرسی از عیاشی نقل کرده است:

روی العیاشی بإسناده عن علی بن الحسین علیه السلام أنه قرأ الآیة و قال هم و الله شیعتنا أهل البیت یفعل الله ذلک بهم علی یدی رجل منا و هو مهدی هذه الأمة و هو الذی قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم لو لم یبق من الدنیا إلا یوم واحد لطول الله ذلک الیوم حتی یلی رجل من عترتی اسمه اسمی یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا. (2)

به نقل عیاشی، امام سجاد علیه السلام پس از قرائت آیه 55 سوره نور فرمودند:

ص:148

به خدا قسم آنان شیعیان ما اهل بیت هستند، خداوند به دست مهدی این امت، مردی از خاندان ما، این وعده را محقق می کند. او همان کسی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: اگر از دنیا جز یک روز نماند خداوند آن روز را طولانی می کند تا مردی از خاندان من به حکومت برسد و زمین را در حالی که از ظلم و جور پر شده است، از قسط و عدل آکنده سازد.

روایاتی از این دست در تفاسیر شیعه به ویژه تفاسیر روایی، فراوان است. (1) برخی از مفسران اهل سنت نیز در ذیل آیه به این روایات اشاره کرده اند. (2)

تأمل در روایاتی که عامه و خاصه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرده اند، این حقیقت را بیش از پیش روشن می سازد. از آن جمله:

قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم: ان الله زوی لی الأرض فرأیت مشارقها ومغاربها وان أمتی سیبلغ ملکها ما زوی لی منها؛ (3)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خدای متعالی زمین را برای من جمع کرد، به گونه ای که مشرق و مغرب آن را دیدم، فرمان روایی امت من تا آن جا که مشاهده کردم خواهد رسید.

اگر چه این حدیث در منابع روایی شیعه نقل نشده است؛ اما برخی مفسران شیعه در ذیل آیه، به آن تمسک جسته اند. (4)

بر اساس این روایت، حکومت اسلامی فراگیر خواهد شد، به طوری که

ص:149

شرق و غرب دنیا زیر نفوذ اسلام خواهد بود. تعبیر به مشارق و مغارب زمین در ادبیات دینی، کنایه از سراسر گیتی است.

روایات دیگری که در جوامع روایی اهل سنت نقل شده و مورد استناد مفسران بوده، این دیدگاه را بیشتر تقویت می کند:

المقداد بن الأسود یقول:سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول: لا یبقی علی ظهر الأرض بیت مدر ولا وبر الا أدخله الله کلمة الاسلام بعز عزیز أو ذل ذلیل اما یعزهم الله عز وجل فیجعلهم من أهلها أو یذلهم فیدینون؛ (1)

مقداد بن اسود می گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم می فرمود: هیچ خانه ای در شهر و روستا و بادیه نمی ماند مگر این که خداوند اسلام را با عزت یا با خواری به آن خانه وارد می کند. یا خداوند عزیزشان می کند(پذیرش از روی میل و رغبت) و اهل عزت می شوند یا خوارشان می کند و اسلام را می پذیرند.

بر پایه این روایت دین اسلام در سراسر کره زمین فراگیر خواهد شد. بی شک بازه زمانی این اتفاق در پایان تاریخ خواهد بود. و نظر به استناد مفسران به این روایت در ذیل آیه مورد تحقیق؛ آیه یاد شده نگاه به پایان تاریخ دارد.

افزون بر این، روایات دیگری (2) نیز گواه بر این ادعا بوده و حکمت آفرینش _ عبودیت و معرفت پروردگار (سوره ذاریات، آیه51)و... _ و سیر تکامل تاریخ _ در متن پژوهش بررسی و به بعضی آیات نیز اشاره شد_ شاهد روشنی بر

ص:150

واقعی بودن دیدگاه شیعه مبنی بر ظهور وعده الهی در پایان تاریخ است.

برخی از مفسران با توصیف ویژگی های بیان شده در آیه 55 سوره نور، به این نتیجه رسیده اند که تا کنون در طول تاریخ اسلام چنین جامعه ای محقق نشده است. و براین اساس آیه ناظر به آینده بوده و این جامعه موعود بشارتی است که در پایان تاریخ به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف تحقق خواهد یافت. (1) این مفهوم از آیاتی که از فراگیری دین اسلام و غلبۀ آن بر سایر ادیان خبر داده اند به خوبی قابل برداشت است؛ زیرا هنوز دین اسلام بر همۀ ادیان غالب نشده و دین واحد جهانیان نشده است.چنان که گذشت محتوای بعضی آیات هم گواه دیگری بر این معناست.

ص:151

شدن حقیقت بسی اثرگذار خواهد بود.

ص:152

آیه 55سوره نور نازل شد. (1)

این ادعا و تمسک به روایت مزبور با اشکالاتی رو به روست: نخست این که نقل یاد شده تنها به امنیت در پرتو حکومت اسلامی اشاره دارد که تنها یکی از گزینه های مورد اشاره در آیه است و با تحقق یکی از گزینه ها نمی توان ادعای تحقق کامل وعده الهی را داشت. چنان که برخی مفسران اهل سنت نیز به این حقیقت اشاره کرده اند. (2) دوم این که عموم مفسران بر عام بودن آیه اتفاق نظر دارند. بر این اساس مفهوم آیه محدود به زمان خاصی نیست. هرچند اشاره شد از نگاه روایات اهل بیت و مفسران شیعه این وعده الهی در آخرالزمان با سلطه یافتن سراسری اسلام رخ خواهد نمود. افزون بر این به ادعای برخی مفسران، آیه مزبور مکی است؛ (3) و صدور روایت مورد ادعا در مدینه است. بنابراین تفسیر آیه مورد ادعا با حدیث یاد شده درست نیست و ارتباطی به یکدیگر ندارند.

بیشتر مفسران اهل سنت برتطبیق آیه بر رخدادهای صدر اسلام پافشاری می کنند. اما شماری از آنان با باورداشت عمومیت آیه، از باب جری و تطبیق، حکومت های صدر اسلام را به عنوان مصداق و نمونه ای از موارد آیه شریفه شمرده اند.

از این رو به باور برخی، آیه شریفه دلیلی بر حقانیت خلافت خلفای راشدین بعد از رسول خداست. در استدلال خویش بر این ادعا گفته اند:

فإن قلت: هل فی هذه الآیة دلیل علی أمر الخلفاء الراشدین؟

ص:153

قلت: أوضح دلیل و أبینه لأن المستخلفین الذین آمنوا و عملوا الصالحات هم. (1)

اگر بگویی: آیا این آیه بر خلافت خلفای راشدین دلالت دارد؟ خواهم گفت: آیه 105 سوره انبیاء روشن ترین و آشکارترین دلیل بر کار خلفای راشدین است.

زیرا مراد از جانشینانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دادند، تنها خلفای راشدین هستند.

برخی بر انحصار موعود(مؤمنان نیکوکار) و موعودعلیه(جامعه ویژه صالحان) در خلفای راشدین ادعای اجماع کرده اند. (2)

شمار دیگری از مفسران اهل سنت، به گونه ای ملایم تر و نه با این شدت، این ادعا را مطرح کرده اند. این گروه با نقل این ادعا از سوی دیگران، گویی تماماً با آن موافق نیستند:

و قال الضحاک: هذه الآیة تتضمن خلافة أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ لأنهم أهل الإیمان و عمل الصالحات؛ (3)

ضحاک گفته است: آیه105 سوره انبیاء به طور ضمنی بر خلافت ابوبکر، عمر، عثمان و علی دلالت دارد؛ زیرا آنان اهل ایمان و عمل صالح بودند.

چنان که، عده ای بدون اشاره به قائلین این ادعا، با فعل مجهول آن را بیان کرده اند:

ص:154

و یقال: نزلت فی أبی بکر و عمر و عثمان و علیّ رضی اللّه عنهم لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ یعنی: یکونوا خلفاء بعد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم واحدا بعد واحد؛ (1)

گفته شده است_ نشانه ضعف ادعا_ این آیه(105 سوره انبیاء) درباره ابوبکر، عمر، عثمان و علی نازل شده است، که یکی پس از دیگری جانشین رسول خدا شدند.

در برابر، شماری از آنان هیچ اشاره ای به این موضوع نداشته اند؛ و این امر نشان و گواه ضعف ادعای یاد شده و موافق نبودن عده زیادی از مفسران اهل سنت با ادعای یاد شده است. (2)

از میان صحابه، هیچ صحابی ای آیه یاد شده را بر خلافت خلفای سه گانه یا حکومت های بعدی تطبیق نداده است. کهن ترین منبع در این خصوص_ نقل روایت مزبور_ کتاب «النقاش» است که از ضحاک از طبقه تابعین از مفسران نقل کرده است. چنان که ابوالعالیه از تابعین نیز آیه را بر خلافت خلفای سه گانه تطبیق داده است. بر این اساس جز این دو نفر از تابعین، کسی از مفسران این مطلب را بیان نکرده اند.

به نقل ذهبی از یحیی بن سعید؛ «ضحاک نزد وی ضعیف است»، و ابن عربی و دیگران گفته اند: «روایات او جای تأمل دارد». (3)

ص:155

همچنین ابوالعالیه، به رغم توثیق از سوی علمای اهل سنت، نزد شیعه و برخی از فقهای اهل سنت توثیق نشده است. ابن حبان گفته است:

وکان الشافعی سئ الرأی فیه؛ (1)

شافعی نسبت به ابو العالیه نظر خوبی نداشت.

از سوی دیگر بر اساس گزارش های تاریخی؛ ابوالعالیه بیشتر به خلفای سه گانه میل داشته است تا به امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام .

عن عاصم الأحول قال: قال لنا أبو العالیة وهو یعلمنا تعلموا الإسلام فإذا علمتموه فلا ترغبوا عنه وعلیکم بالصراط المستقیم فإنه الإسلام لا تحرفوا الصراط یمینا وشمالا وعلیکم بسنة نبیکم محمد _ صلی الله علیه وسلم _ والذی کان علیه أصحابه من قبل أن تقتلوا صاحبکم ومن قبل أن یفعلوا ما فعلوا فإنا قرأنا القرآن من قبل أن یقتلوا صاحبکم ومن قبل أن یفعلوا الذی فعلوا بخمس عشرة سنة قال عاصم فحدثت به الحسن فقال صدق ونصح؛ (2)

عاصم احول می گوید: ابوالعالیه، به ما یاد می داد که اسلام را یاد بگیریم و از آن روی گردان نشویم. مارا به صراط مستقیم می خواند و از انحراف از آن نهی می کرد. وی همچنین ما را به سنت و سیره نبوی و سنت اصحاب پیامبر تا قبل از کشته شدن عثمان دعوت می کرد.

این گزارش و گزارش هایی مبنی بر درک علی بن ابی طالب از سوی وی، بدون نقل روایت از ایشان، نشان و گواهی بر ادعای ماست.

به هر تقدیر تنها این دو نفر از تابعین چنین ادعایی را مطرح کرده اند. و

ص:156

چنان که اشاره شد بعد از ایشان برخی از مفسران با این ادعا هم سو و شماری دیگر مخالفت داشته اند.

همچنین به روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم تمسک جسته اند که می فرماید:

قال رسول الله صلی الله علیه وسلم ان الله زوی لی الأرض فرأیت مشارقها ومغاربها وان أمتی سیبلغ ملکها ما زوی لی منها وأعطیت الکنزین الأحمر والأبیض وانی سألت ربی لامتی ان لا یهلکها بسنة بعامة وان لا یسلط علیهم عدوا من سوی أنفسهم فیستبیح بیضتهم وان ربی قال یا محمد انی إذا قضیت قضاء فإنه لا یرد وانی أعطیتک لامتک ان لا أهلکهم بسنة بعامة وان لا أسلط علیهم عدوا من سوی أنفسهم یستبیح بیضتهم ولو اجتمع علیهم من بأقطارها أو قال من بین أقطارها حتی یکون بعضهم یهلک بعضاً ویسبی بعضهم بعضاً؛ (1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند زمین را برای من جمع کرد (کوچک کرد)، به گونه ای که شرق و غرب آن را مشاهده کردم. فرمان روایی امتم تا آن جا که برای من جمع شد خواهد رسید. بعد در ادامه، تسلط نیافتن غیر مسلمین بر امت خویش را خواستار می شود، و خداوند اجابت می کند.

بر این اساس، برخی به نقل از برخی علما گفته اند:

قال بعض العلماء: و لذلک اتسع نطاق الإسلام فی الشرق و الغرب دون اتساعه فی الجنوب و الشمال؛ (2)

از این رو _ بر پایه روایت پیامبر_ قلمرو اسلام در شرق و غرب عالم گسترش یافت. ولی در شمال و جنوب توسعه پیدا نکرد.

ص:157

ایشان _ بعضی از علما _ توجه نداشته اند که مراد از تعبیر به مشارق و مغارب زمین، کنایه از سراسر عالم است؛ نه جهات جغرافیایی خاص. چنان که تعبیر به مشرق و مغرب، بارها در آیات قرآن تکرار شده و به گفته مفسران، مقصود از آن سراسر زمین است. برای نمونه: «وَ لِلهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّه...» (سوره بقره، آیه115،142؛ سوره شعراء، آیه28؛ سوره مزمل، آیه9؛ سوره رحمن، آیه17؛ سوره معارج، آیه40)؛ اندکی تأمل در آیات یاد شده، بی پایه بودن این نگاه را آشکار می کند.

آن گاه، بدون دقت علمی با استناد به این روایت و توجه نداشتن به مؤلفه های موجود در آیه (55 سوره نور و 105 انبیاء و...)، به تفسیر آیه پرداخته اند. غافل از این که آیه بشارتی است برای مؤمنان نیکوکار، و چنان که مفسران اشاره کرده اند؛ آیه شکل گیری جامعه ای نمونه و الگو، به سان جامعه عصر داود علیه السلام را نوید می دهد که عاری و پیراسته از شرک و ظلم و بی عدالتی بود. آیا در گستره تاریخ اسلامی، حکومتی همسان با حکومت داود و سلیمان رخ نموده است. مفهوم روایت، تعیین قلمرو اسلام است که فتوحات اسلامی سبب گسترش اسلام در شرق و غرب عالم شد. در حالی که مقصود آیه، بشارتی فراتر از این معناست. بنابراین روایت نبوی به معنا و تفسیر آیه نظر ندارد. و در صورت نظر داشتن تحقق بعضی مؤلفه های آیه مراد است، نه همه آن ها که از نگاه تجربه تاریخی، این حقیقت واضح است.

ص:158

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کنند:

سعید بن جمهان عن سفینة قال سمعت رسول الله صلی الله علیه وسلم یقول الخلافة ثلاثون عاما ثم یکون بعد ذلک الملک قال سفینة أمسک خلافة أبی بکر رضی الله تعالی عنه سنتین وخلافة عمر رضی الله عنه عشر سنین وخلافة عثمان رضی الله عنه اثنی عشر سنة وخلافة علی رضی الله عنه ست سنین رضی الله عنهم؛ (1)

سعید بن جمهان از سفینه نقل می کند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: خلافت سی سال است، بعد از آن پادشاهی می شود. سپس سفینه سی سال را بر خلافت خلفای راشدین_ به اعتقاد اهل سنت_ تطبیق کرد.

اصحاب سُنن و ابن حبان نیز با اندکی تفاوت این روایت را از طریق سعید بن جمهان از سفینه از رسول خدا نقل کرده اند. العینی هم یادآور شده است:

رواه أحمد وأصحاب السنن وصححه ابن حبان. (2)

برابر این روایت مفهوم خلافت در آیه شریفه معنا شده و مصداق خویش را می یابد. بدین معنا که مقصود از خلافت یاد شده در آیه جانشینی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده و دوران سی ساله خلافت خلفای راشدین تنها مصداق آیه شریفه است.

ص:159

نقل کرده اند. و از غیر ایشان نقل نشده است. دوم این که حدیث دیگری از سفینه در خصوص مسئله خلافت نقل شده است که در تعارض با روایات دیگر اهل سنت است. به همین دلیل بخاری نیز آن را نپذیرفته است.

البخاری یقول حشرج بن نباتة عن سعید بن جمهان عن سفینة أن النبی علیه السلام قال لأبی بکر وعمر وعثمان هؤلاء الخلفاء من بعدی قال لم یتابع علیه أن عمر وعلیا قالا لم یستخلف النبی علیه السلام؛ (1)

آدم بن موسی از بخاری شنیده است که می گفت: روایت حشرج بن نباته از سعید بن جمهان از سفینه که از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به ابوبکر و عمر و عثمان فرمود اینان جانشینان پس از من هستند. پذیرفته نیست؛ زیرا عمر و علی گفته اند: پیامبر جانشینی تعیین نکرد.

گویی سفینه در مسئله خلافت، گزینه مناسبی برای جعل روایت بوده است.

از سوی دیگر، روایت یاد شده، اهل سنت را با چالش های زیادی روبه رو و تلاش های بیهوده آنان را در توجیهات نامعقول سبب شده است؛ زیرا این روایت در تعارض شدید با روایت «اثنی عشر خلیفة؛ خلفای دوازده گانه» است که مورد اتفاق عامه و خاصه است. (2)

ص:160

عیاض نقل کرده است:

قال القاضی عیاض: قوله (صلی الله علیه وسلم): أن هذا الأمر لا ینقضی حتی یمضی فیهم اثنا عشر خلیفة کلهم من قریش؛

وفی روایة: لا یزال أمر الناس ماضیا ما ولیهم اثنا عشر رجلا کلهم

من قریش؛

وفی روایة: لا یزال الإسلام عزیزا إلی اثنی عشر خلیفة کلهم من قریش.

قال القاضی قد توجه هنا سؤالان: أحدهما أنه قد جاء فی الحدیث الآخر: الخلافة بعدی ثلاثون سنة ثم تکون ملکا؛

وهذا مخالف لحدیث اثنی عشر خلیفة فإنه لم یکن فی ثلاثین سنة إلا الخلفاء الراشدون الأربعة والأشهر التی بویع فیها الحسن بن علی.

قال: والجواب عن هذا أن المراد فی حدیث الخلافة ثلاثون سنة؛ خلافة النبوة وقد جاء مفسرا فی بعض الروایات خلافة النبوة بعدی ثلاثون سنة ثم تکون ملکا ولم یشترط هذا فی الاثنی عشر.

السؤال الثانی: أنه قد ولی أکثر من هذا العدد قال وهذا اعتراض باطل لأنه (صلی الله علیه وسلم) لم یقل لا یلی إلا اثنی عشر خلیفة وإنما قال یلی وقد ولی هذا العدد ولا یضر کونه وجد بعدهم غیرهم .هذا إن جعل المراد باللفظ کل وال. ویحتمل أن یکون المراد مستحق الخلافة العادلین وقد مضی منهم من علم ولا بد من تمام هذا العدد قبل قیام الساعة.

قال: وقیل إن معناه أنهم یکونون فی عصر واحد یتبع کل واحد

منهم طائفة.

قال القاضی ولا یبعد أن یکون هذا قد وجد إذا تتبعت التواریخ فقد کان بالأندلس وحدها منهم فی عصر واحد بعد أربعمائة وثلاثین سنة ثلاثة کلهم یدعیها ویلقب بها وکان حینئذ فی مصر آخر وکان خلیفة الجماعة العباسیة ببغداد سوی من کان یدعی ذلک فی ذلک الوقت فی أقطار الأرض قال ویعضد هذا التأویل قوله فی کتاب مسلم بعد هذا ستکون

ص:161

خلفاء فیکثرون قالوا فما تأمرنا قال فوا بیعة الأول فالأول.

قال: ویحتمل أن المراد من یعز الإسلام فی زمنه ویجتمع المسلمون علیه کما جاء فی سنن أبی داود کلهم تجتمع علیه الأمة وهذا قد وجد قبل اضطراب أمر بنی أمیة واختلافهم فی زمن یزید بن الولید وخرج علیه بنو العباس ویحتمل أوجها أخر والله أعلم بمراد نبیه (صلی الله علیه وسلم). (1)

قاضی عیاض با اشاره به متون مختلف این حدیث و تعارض آن با روایت «الخلافة بعدی ثلاثین»، دو سؤال مطرح و در رفع تعارض می گوید:

نخست: مراد از خلافت در حدیث ثلاثون؛ چنان که در بعضی متون روایت نیز آمده است، خلافت نبوت است. ولی در حدیث اثنی عشر این گونه نیست.

گفتنی است متن «خلافة النبوه» به دلیل وجود حشرج در سند ضعیف است. بخاری ودیگران به نقل حشرج از سعید از سفینه اعتنا نکرده و وی را تضعیف نموده اند. (2)

دوم: اشکال دوم مربوط به تعداد خلفاست که بیش از دوازده نفر حاکم شده اند. ایشان در جواب از این اشکال پاسخ می دهد: مفهوم گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حصر بر دوازده نفر و نفی بیش از آن نیست. اما گویا ایشان خود نیز متوجه سخیف بودن پاسخ شده؛ دوباره دو احتمال دیگر مطرح کرده و در نهایت به جواب قانع کننده ای دست نیافته و با احتمال وجوه دیگر و درمانده از درک مقصود رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم، فهم مراد پیامبر را به خدای سبحان واگذاشته است.

ص:162

تعارض ها و تناقض های روایات خلافت در منابع اهل سنت بیش از آن است که در نوشتار حاضر اشاره شود. این مقال به گوشه ای از حقایق که از لابه لای توجیهات برخی از محدثین و شارحان حدیث آشکار می شود بسنده می کند.

ص:163

تعالی عنهم ومنهم عمر بن عبد العزیز بلا شک عند الأئمة وبعض بنی العباس ولا تقوم الساعة حتی تکون ولایتهم لا محالة والظاهر أن منهم المهدی المبشر به فی الأحادیث الواردة بذکره أنه یواطئ اسمه اسم النبی صلی الله علیه وسلم واسم أبیه فیملأ الأرض عدلا وقسطا کما ملئت جورا وظلما. (1)

ابن کثیر با ذکر حدیث جابربن سمره (اثنی عشر خلیفه) در ذیل آیه 12 سوره مائده گفته است:

مراد از حدیث، بشارت به وجود دوازده خلیفه شایسته است که حق را برپا داشته و عدالت را میان مردم برقرار می کنند. پشت سرهم بودن این دوازده خلیفه از نظر زمانی لازم نیست؛ بلکه چهار نفرشان ابوبکر، عمر، عثمان و علی به دنبال هم بودند. عمربن عبدالعزیز و بعضی از بنی عباس نیز پیش علمای بزرگ از خلفای دوازده گانه به شمار می آیند. حکومت آنان تا قبل از قیامت تحقق خواهد یافت؛ برحسب ظاهر مهدی موعود که هم نام پیامبر

و نام پدرش هم نام پدر پیامبر است و زمین را از عدل و داد پر می کند چنان چه از ظلم و ستم آکنده است نیز از شمار دوازده خلیفه است.

ابن کثیر با تطبیق خلفای دوازده گانه بر خلفای عادل و شایسته_ برخی از آنان به زعم ایشان _ و نفی هم عصر بودن آنان یکی از آنان را مهدی موعود و منتظر می داند. البته ایشان_ طبق سیره مستمره خویش، آن جا که دیدگاه علمی شان مطابق با دیدگاه شیعه باشد_ به دور از اخلاق علمی، با هجوم به شیعه و هجو آنان به نفی اعتقادات شیعه می پردازد. در «عون المعبود»

ص:164

نیز به این چالش اعتقادی اشاره و سعی در نفی تطبیق آن بر معتقدات شیعه داشته است. (1)

ایشان در ادامه چنین گفته است:

و فی التوراة البشارة بإسماعیل علیه السلام، و أن اللّه یقیم من صلبه اثنی عشر عظیما، و هم هؤلاء الخلفاء الاثنا عشر المذکورون فی حدیث ابن مسعود و جابر بن سمرة، و بعض الجهلة ممن أسلم من الیهود إذا اقترن بهم بعض الشیعة یوهمونهم أنهم الأئمة الاثنا عشر، فیتشیع کثیر منهم جهلا و سفها لقلة علمهم و علم من لقنهم ذلک بالسنن الثابتة عن النبی صلّی اللّه علیه و سلم؛ (2)

دوازده خلیفه مذکور در روایت، بشارت خداوند به اسماعیل در تورات است که از صلب او خواهند بود. بعضی از جاهلان یهود پس از اسلام آوردن با القائات شیعه مراد از دوازده خلیفه را ائمه دوازده گانه شیعه پنداشتند و در اثر جهل و سفاهت و آگاه نبودن به سنن رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شیعه شدند.

آیا نباید از ایشان پرسیده شود؛ ائمه دوازده گانه شیعه از صلب اسماعیل هستند یا ابوبکر و عمر و عثمان و معاویه و...؟ به بیانی دقیق تر شایسته است ائمه اهل بیت را از صلب اسماعیل به شمار آورده، فضایل را به ایشان نسبت بدهیم یا دیگران به ویژه بنی امیه؟!

ایشان در ذیل آیه 55 سوره نور نیز گفته است:

و فی هذا الحدیث«لا یزال أمر الناس ماضیا ما ولیهم اثنا عشر رجلا» دلالة علی أنه لا بد من وجود اثنی عشر خلیفة عادلا و لیسوا هم بأئمة

ص:165

الشیعة الاثنی عشر، فإن کثیرا من أولئک لم یکن إلیهم من الأمر شی ء، فأما هؤلاء فإنهم یکونون من قریش یلون فیعدلون، و قد وقعت البشارة بهم فی الکتب المتقدمة، ثم لا یشترط أن یکونوا متتابعین، بل یکون وجودهم فی الأمة متتابعا و متفرقا، و قد وجد منهم أربعة علی الولاء و هم أبو بکر، ثم عمر، ثم عثمان، ثم علی رضی اللّه عنه، ثم کانت بعدهم فترة، ثم وجد منهم من شاء اللّه، ثم قد یوجد منهم من بقی فی الوقت الذی یعلمه اللّه تعالی.

و منهم المهدی الذی اسمه یطابق اسم رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلم، و کنیته کنیته، یملأ الأرض عدلا و قسطا کما ملئت جورا و ظلما؛ (1)

حدیث جابربن سمره بر ضرورت وجود خلفای دوازده گانه دلالت دارد اما مقصود از آن ائمه دوازده گانه شیعه نیست؛ زیرا بسیاری از این ائمه به حکومت نرسیدند. حال آن که خلفای دوازده گانه که در کتب پیشین نیز به وجود آنان بشارت داده شده، از قریش بوده و به حکومت رسیدند. پشت سرهم بودن آنان ضروری نبوده و به صورت پشت سرهم و پراکنده در میان امت به حکومت رسیده اند. چهار نفرشان ابوبکر، عمر، عثمان و علی به دنبال هم بودند. سپس فترتی حاصل شد و پس از آن خداوند عده ای را به حکومت رساند و برخی هم بعد از آنان به حکومت خواهند رسید که تنها خداوند از آن آگاه است. مهدی که هم نام و هم کنیه رسول خدا و پدرش هم نام پدر اوست از آنان است.

این جا نیز ضمن پذیرفتن وجود دوازده خلیفه عادل در قرون متمادی، مهدی را از جمله آنان شمرده، ولی بی درنگ مقصود از آنان را جز ائمه

ص:166

دوازده گانه شیعه دانسته است. وی با این استدلال که ائمه شیعه به حکومت دست نیافته اند، دست یابی دیگران به حاکمیت را دلیل جانشینی آنان از رسول خدا می داند.

ص:167

نیز معترفند_ غاصبانه به این امر دست یازیدند و زمام امر را از دست صاحبان امر ربودند. افزون بر این، متون این روایت با آشفتگی و تعارض جدی روبه روست. از سویی در بعضی متن ها آمده است، بعد از آنان هرج و مرج خواهد بود. و در متن دیگر، بعد از آنان دروغ گویان زمام امور را به دست می گیرند و متون دیگر که با اعتقادات و توجیهات علمای اهل سنت در تعارض است؛ زیرا از سویی به باور اینان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم خلیفه ای تعیین نکردند. و از سوی دیگر سخن از خلافت نبوت و دوازده خلیفه و مانند این ها به میان آورده اند.

همچنین این روایت(اثنی عشر) در سنن ابی داود در احادیث «باب المهدی» آمده است (1) که نشان دیگری از تأیید اعتقادات شیعه در باب خلافت است.

این در حالی است که بسیاری از علمای اهل سنت در شمارش سال های خلافت و تطبیق سی سال تمام بر خلافت خلفای نخستین با چالش جدی روبه رو شده اند. چنان که برخی در شمارش خلفای دوازده گانه دچار مشکل و ناگزیر از تطبیق آن بر خلفای اموی شده اند. در صورتی که شماری از آنان خلفای اموی را از ملوک و بدترین ملوک شمرده اند. (2)

کوتاه سخن آن که تعارض در کلمات اهل سنت و یکسان نبودن دیدگاه ها در مسئله بنیادینی چون خلافت، گواه انحراف از مسیر حقیقت بوده، و این توجیهات تلاش های بی فرجامی بیش نیست. آیا پذیرفتن

ص:168

حقیقت دشوارتر از این توجیهات موهوم و نامعقول است؟

مهم تر از همه این ها، تناقض ها و تعارض های موجود در تفسیرهای اهل سنت است. از سویی با قاطعیت ادعای اجماع بر انحصار مفهوم آیه در خلافت خلفای راشدین و نفی آن از غیر آنان دارند؛ از دیگر سو، آن را بر حکومت های طول تاریخ اسلام توسعه می دهند. (1) به واقع آنان با دست یازیدن به ادله ای که هر یک گوشه ای از جامعه موعود را وصف می کند؛ درصدد تفسیر آیه برآمده اند. اما حقیقت آیه توصیف جامعه ای یکسان از همه مؤلفه های مورد تأکید آیه (یکتاپرستی، نفی شرک، امنیت و آرامش و...) است، نه تطبیق هر مؤلفه آن بریکی از حکومت هایی در طول تاریخ که فاقد سایر گزینه ها باشند.

ص:169

کسری بن هرمز ولئن طالت بک حیاة لترین الرجل یخرج ملء کفه من ذهب أو فضة یطلب من یقبله منه فلا یجد أحدا یقبله منه... قال عدی فرأیت الظعینة ترتحل من الحیرة حتی تطوف بالکعبة لا تخاف الا الله وکنت فیمن افتتح کنوز کسری ابن هرمز ولئن طالت بکم حیاة لترون ما قال النبی أبو القاسم صلی الله علیه وسلم یخرج ملء کفه. (1)

عدی بن حاتم می گوید: پیش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودم شخصی آمد و از فقر شکایت کرد سپس نفر دومی آمد از ناامنی راه ها شکوه کرد. رسول خدا فرمود: ای عدی حیره را دیده ای؟ گفتم ندیده ام ولی نامش را شنیده ام. فرمود اگر عمرت طولانی شود خواهی دید زن بدون هراس از کسی جز خدا از حیره به قصد طواف، به سوی خانه خدا سفر می کند. پیش خود گفتم کجایند مفسدان قبیله طی که شهرها را به آتش می کشیدند. باز فرمود: اگر عمر داشته باشی خواهی دید گنج های کسری بن هرمز(پادشاه ایران) گشوده خواهد شد. فرمود: اگر عمرت دراز باشد مردی را مشاهده خواهی کرد یک مشت طلا یا نقره برداشته است ولی کسی را نمی یابد تا آن را از وی بپذیرد... عدی می گوید: من دیدم زن بدون هراس از کسی جز خدا از حیره به قصد طواف، به سوی خانه خدا سفر می کند. و خودم از جمله کسانی بودم که گنج کسری بن هرمز را گشودیم. اگر عمر شما طولانی شود خواهید دید شخصی مشتی از طلا برداشته کسی را نمی یابد تا از او بپذیرد.

در این روایت به نمونه هایی از اخبار غیبی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اشاره شده است. از آن جمله امنیت راه ها، دست یافتن به گنج ها و خزانه پادشاه ایران و بذل و بخشش طلا و نقره از سوی انسان ها بدون پذیرفتن آن از سوی

ص:170

شخصی (بی ارزش شدن مال دنیا)؛ براساس متن روایت، عدی بن حاتم دو نمونه از آن ها را به واقع تجربه و مشاهده کرد.

در حالی که این روایت به گوشه هایی از جامعه نمونه و آرمانی مؤمنان اشاره دارد، کوشش ما در یافتن ارتباط آن با آیه مورد نظر به جایی نرسید. به احتمال گفته شود این تمسک، نه از باب تفسیر آیه، که شاهد و گواهی بر مفهوم و مقصود آیه است. پاسخ این است، نخست تفسیر آیه و مقصود از وعده یاد شده در آن، بازه زمانی، مخاطبان آن و مؤلفه های مورد تأکید آیه روشن و آشکار شود؛ سپس شواهد روایی و تجربیات تاریخی آورده شود. روشن است احادیث یاد شده، تفسیر آیه مزبور نیستند و ادعایی جز این نیازمند دلیلی محکم و متقن است.

ص:171

براین اساس، از نظرگاه اهل سنت، وعده الهی در طول تاریخ اسلام تحقق یافته است. برابر دیدگاه اینان آیه هیچ نگاهی به آینده نداشته و تنها افق آینده را در همان فاصله نزول تا فتح مکه ترسیم می کنند و شمار دیگری از مفسران اهل سنت حکومت های کشور اسلامی، در طول تاریخ از صدر اسلام تا زمان عثمانی ها و به گونه ای تا زمان حاضر را بشارت آیه می دانند. (1) از دید ایشان دوران حکومت خلفای راشدین، و حکومت های در طول تاریخ اسلام همان حکومت و جامعه موعود است؛ زیرا اسلام از سوی این حکومت ها در شرق و غرب دنیا گسترش یافته است. در بیان دیدگاه شیعه زوایایی از این موضوع روشن خواهد شد.

ص:172

افراطیون، با تمسک به همین حربه شمار زیادی از امت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را از دایره اسلام خارج می کنند.اما در مسئله بسیار اساسی امامت امت و جانشینی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم سنت پیامبر را به کلی از یاد برده و وجود هرگونه تنصیصی از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم مبتنی بر تعیین فردی خاص به عنوان جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را به شدت انکار می کنند. این در حالی است که این مسئله در کتب معتبر اهل سنت به حد تواتر رسیده و مثل آفتاب روشن است. (1)

خلأ مستندات روایی و دینی، یا به روشن ترین سخن از سویی نبود حجت شرعی و الهی بر خلافت خلفای نخستین، و از دیگر سو قدرت و شدت سلطه، علمای اهل سنت را ناگزیر از توجیهات بدون پشتوانه عقلی و نقلی کرده است. به دیگر سخن نبود راهبرد علمی و دینی، و قرار گرفتن در مقابل کار انجام شده اینان را به تدوین راهبرد براساس عملکرد خلفا، و نه بر اساس آموزه های الهی واداشته است. از این رو اندیشه های اهل سنت به ویژه در حوزه مسائل حکومتی، یکنواخت نبوده و از پراکندگی و آشفتگی حکایت می کند.آنان برای مشروعیت بخشیدن به خلافت خلفای نخستین، به هر دلیل و توجیهی دست یازیده اند؛ به گونه ای که از تطبیق بی پروای آیات قرآن بر حکومت آنان نیز فروگذار نشده اند.

گفتار عمر نسبت به حکومت ابوبکر، گواه این مدعاست. به نقل بخاری عمربن خطاب در واپسین روزهای حیات خویش، خطبه ای در مسجدالنبی خواند، در ضمن آن خطبه به غیر منتظره و ناگهانی بودن

ص:173

بیعت ابوبکر اعتراف و تأکید کرد:

ثم إنه بلغنی ان قائلا منکم یقول والله لو مات عمر بایعت فلانا فلا یغترن امرؤ أن یقول إنما کانت بیعة أبی بکر فلتة وتمت الا وانها قد کانت کذلک ولکن الله وقی شرها ولیس منکم من تقطع الأعناق إلیه مثل أبی بکر من بایع رجلا عن غیر مشورة من المسلمین فلا یبایع هو ولا الذی بایعه تغرة ان یقتلا؛ (1)

شنیده ام برخی از شما می گوید: اگر عمر بمیرد با فلانی بیعت می کنم. مبادا مردی فریب بخورد و بگوید بیعت ابوبکر ناگهانی بود و پایان یافت. البته چنین بود، ولی خداوند شر آن را برطرف ساخت. کسی از شما مانند ابو بکر نیست که نظرها به سوی او جلب شود. هرکس بدون مشورت با مسلمانان با کسی بیعت کند مورد قبول نیست؛ و بیعت کننده و بیعت شونده از این کار دوری کنند تا کشته نشوند.

این خطابه، گوشه هایی از رمز و رازهای تاریخ صدر اسلام را آشکار ساخته، پرده از چهره واقعیت برداشته است. اختلاف میان انصار و مهاجرین، همراه نشدن و مخالفت برخی از بزرگان صحابه همانند علی بن ابی طالب، زبیر بن عوام و همراهان شان با جریان سقیفه، کشته شدن سعد بن عباده و ناگهانی بودن بیعت ابوبکر گوشه هایی از این واقعیت های تاریخی است.

براساس این خطابه، عمر در پاسخ به پرسش کسی که قصد داشت بعد از وفات عمر با شخصی بیعت کند؛ و بیعت ابی بکر را یک اتفاق ناگهانی

ص:174

می دانست برافروخته شده و بر خود ضروری دانست که این خطابه را بیان کند.

آیا این حکومت را می توان از مصادیق آیه شریفه، و حکومت موعودی که خدای سبحان به مؤمنان نیکوکار وعده داده است به شمار آورد. فرمان روایی موعود در آیه شریفه، نه ناگهانی و به اجبار که کاملاً با اختیار و اراده خواهد بود. وانگهی، آن حکومت، منصبی الهی است که از سوی خدای سبحان به افراد شایسته واگذار می شود نه آن سان که عمر گفته است ما ناگزیر از بیعت ابوبکر شدیم تا اختلاف و فساد _ منظور کشمکش برسر حکومت _ برچیده شود. حکومتی که به اعتراف عمر همراه با شرّ بوده، چگونه می تواند از سوی خدای متعالی به مؤمنان وعده داده شود؛ تا فساد و نابرابری را ریشه کن و توحید و عدالت را گسترش دهد. برابر گزارش های تاریخی، حکومت های خلفای سه گانه عاری از فساد و بی عدالتی نبوده است. جنگ های ردّه در زمان ابوبکر، بهانه ای شد تا خون شماری از انسان های بی گناه ریخته شود. خالد بن ولید به رغم وجود شواهد و نشانه های روشن بر اسلام مالک بن نویره و گواهی عده ای از صحابه بر آن، با فجیع ترین وضع مالک و مردان قومش را کشت و سرهای آن ها را زیر دیگ های غذا گذاشت و در همان شب با همسر مالک هم بستر شد. ابوبکر به رغم اصرار عمر، نه تنها خالد را قصاص نکرد، وی را در مأموریتش ابقا کرد تا جنایتی بر جنایت هایش افزون شود؛ و با توجیه اجتهاد خالد و خطای در اجتهاد، دیه مالک را پرداخت. (1) این جنگ ها در حالی است که عمر و

ص:175

صحابه، با یادآوری سیره پیامبر مهر و رحمت تلاش داشتند تا وی را از این جنگ ها باز دارند:

ان أبا هریرة قال: لما توفی النبی صلی الله علیه وسلم واستخلف أبو بکر وکفر من کفر من العرب قال عمر یا أبا بکر کیف تقاتل الناس وقد قال رسول الله صلی الله علیه وسلم أمرت ان أقاتل الناس حتی یقولوا لا إله إلا الله فمن قال لا إله إلا الله عصم منی ماله ونفسه الا بحقه وحسابه علی الله قال أبو بکر والله لأقاتلن من فرق بین الصلاة والزکاة فان الزکاة حق المال والله لو منعونی عناقا کانوا یؤدونها إلی رسول الله صلی الله علیه وسلم لقاتلتهم علی منعها قال عمر فوالله ما هو الا ان رأیت أن قد شرح الله صدر أبی بکر للقتال فعرفت انه الحق؛ (1)

ابو هریره نقل می کند: عمر به ابوبکر گفت: چگونه با مردم می جنگی، درحالی که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: من مأمور جنگ با مردم هستم تا زمانی که لااله الاّ الله بگویند_ توحید را بپذیرند_ پس هر که لا اله الا الله بگوید، جان و مالش در امان است. مگر در مواردی که حق باشد و حساب او با خداست. ابوبکر گفت: به خدا قسم هر کس بین نماز و زکات فرق بگذارد-زکات ندهد_ و مقدار اندکی از زکات را ندهد با او جنگ خواهم کرد؛ زیرا زکات حق مال است. قسم به خدا اگر برّه ای را که [از باب زکات] به رسول خدا می دادند، به من ندهند با آنان جنگ می کنم. عمر گفت: قسم به خدا دیدم که خدای متعالی سینۀ ابوبکر را برای جنگ گشوده است، پس دانستم که حق با اوست.

روشن است این جنگ ها، مخالفت صریح با سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، و بدون

ص:176

هیچ گونه توجیه شرعی و دینی است. به ویژه قصاص نکردن خالد، و تشویق وی به ادامه مأموریت خویش، تردیدها در انگیزه این جنگ ها را جدی تر می کند.

امنیت و آرامش از اساسی ترین مولفه های جامعه ای است که

خداوند، به مؤمنان وعده داده است. این جنگ ها امنیت شماری از مسلمانان را سلب کرده، سبب کشته شدن مردان و اسارت زنان و غارت اموال شان شد.

ابوبکر، بارها بر عدم شایستگی خود اقرار کرده، در بستر وفاتش، از بعضی کارهایش، از جمله از به دست گرفتن زمام امور مسلمین سخت پشیمان بود. (1) ایشان معروف به ضعف نفس و اراده بودند، که با اندک اتفاقی متأثر می شدند.

عمر در خطابه مزبور، مسلمانان را از بیعت بدون مشورت نهی می کند، اما خود، تنها با رأی ابوبکر، بدون مشورت با مسلمین، خلافت را به دست گرفت. (2)

گویی رجم زنا کار به اندازه ای برای عمر اهمیت داشته که علاوه بر خطبه یاد شده، در واپسین روزهای عمرش نیز برآن تأکید داشت. از این رو اصرار بر قصاص و حد زدن بر خالدبن ولید داشت. اما به رغم این تأکید پس از دست یابی به خلافت، نه خالد را قصاص و نه بر وی حد جاری کرد.

درشت خویی و اخلاق تند و شدید عمر، شهره آفاق است. (3) چنان که

ص:177

خود نیز در همان خطابه، اشاره می کند. آیا شایسته است چنین فردی، جانشین پیامبر مهر و رحمت شود و حکومت او را حکومتی بدانیم که رأفت و رحمت زمامدارانش، از اساسی ترین مؤلفه ها به شمار می آید. به همین سبب، زمانی که ابوبکر از علی بن ابی طالب خواست تا در منزل آن حضرت به حضورش برسد؛ علی بن ابی طالب با این شرط پذیرفت که تنها باشد و عمر را همراه خود نیاورد:

فأرسل إلی أبی بکر ان ائتنا ولا یأتنا أحد معک کراهیة لمحضر عمر... . (1)

علی بن ابی طالب به ابوبکر پیغام داد که به تنهایی به منزل ما بیا؛ زیرا میلی به حضور عمر در منزل خود نداشت.

بخاری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند:

عن المسور بن مخرمة ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال: فاطمة بضعة منی فمن أغضبها أغضبنی؛ (2)

فاطمه پاره تن من است هر که او را به خشم آورد مرا به خشم آورده است.

در جای دیگر روایت کرده است:

فإنما هی بضعة منی یریبنی ما أرابها ویؤذینی ما آذاها؛ (3)

[فاطمه] پاره تن من (رسول خدا) است،خوشحال می کند مرا آن چه خوشحال کند او را و آزرده می سازد مرا، آن چه آزرده کند وی را.

ص:178

از سوی دیگر، خشم فاطمه علیها السلام دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از ابوبکر را این گونه نقل می کند:

عائشة أم المؤمنین رضی الله عنها أخبرته ان فاطمة علیها السلام ابنة رسول الله صلی الله علیه وسلم سألت أبا بکر الصدیق بعد وفاة رسول الله صلی الله علیه وسلم ان یقسم لها میراثها ما ترک رسول الله صلی الله علیه وسلم مما أفاء الله علیه فقال لها أبو بکر ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال لا نورث ما ترکنا صدقة فغضبت فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه وسلم فهجرت أبا بکر فلم تزل مهاجرته حتی توفیت وعاشت بعد رسول الله صلی الله علیه وسلم ستة أشهر قالت وکانت فاطمة تسأل أبا بکر نصیبها مما ترک رسول الله صلی الله علیه وسلم من خیبر وفدک وصدقته بالمدینة فأبی أبو بکر علیها ذلک؛ (1)

عایشه _ دختر ابوبکر و همسر پیامبر _ می گوید: فاطمه میراث خود از فیئ رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را، که از خیبر و فدک و باغ هایی در مدینه بود؛ از ابوبکر درخواست کرد. ابوبکر در جواب فاطمه گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: از ما(پیامبران) ارث برده نمی شود؛ آن چه به جا می گذاریم صدقه است. و از تقسیم میراث خودداری کرد. فاطمه بر وی خشم گرفت و از او کناره جست تا از دنیا رفت.

بر این اساس، آزار دهندگان فاطمه، رسول خدا را آزرده اند. و این در حالی است، که خداوند در آیات قرآن به آزار دهندگان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، وعده عذاب خوارکننده داده است، نه وعده فرمان روایی نمونه:

«إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً». (سوره احزاب، آیه57؛ سوره توبه، آیه61)

ص:179

دوران خلافت عثمان، اوج فساد اداری و رانت خواری بنی امیه است. نخستین چیزی که دامن وی را گرفته است؛ پناه دادن به عبید الله بن عمر و به رغم پافشاری های مسلمانان؛ وی را در برابر ریختن خون بی گناه هرمزان، قصاص نکرد. همو، ولید بن عقبه اموی، برادر خود را به جای سعدبن ابی وقاص، والی کوفه کرد. وی در حال مستی نماز صبح را چهار رکعت خوانده، در محراب مسجد، استفراغ کرد. و این تنها گوشه ای از فساد های اوست. (1)

تبعید صحابه پیامبر از مدینه، آزار و اذیت آنان، و فساد کارگزاران که عمدتا"از بنی امیه بودند؛ و بی توجهی خلیفه به خواسته های مردم؛ سرانجام آنان را بر حاکمیت و شخص خلیفه شوراند و با کشته شدن خلیفه پرونده حکومت وی بسته شد.

به هرروی بررسی و شمارش تعارض ها و تناقض های دوران خلافت خلفای سه گانه، از حوصله و موضوع این مقال خارج است. مقصود،

اشاره کوتاهی به اوضاع جامعه آن روز بود تا روزنه کوچکی به دنیای واقعیت ها باشد. و منظور آیات الهی، بر پویندگان، و جست وجوگران حقیقت روشن تر شود.

با وجود این واقعیت ها، سخن از تطبیق آیات بر خلافت خلفای سه گانه را جز بر تجاهل، عناد و چشم فرو بستن بر واقعیت ها نمی توان تفسیر و تحلیل کرد.

از این فضاحت بارتر و شنیع تر، ادعای برخی مفسران اهل سنت در تطبیق

ص:180

آیه بر دو حکومت متعارض، حکومت عدل علی بن ابی طالب و حسن بن علی بن ابی طالب، و حکومت طاغوتی معاویه بن ابی سفیان است. (1) همو که به روایت ابی اسحاق، پس از صلح با امام حسن علیه السلام، در نخیله کوفه اعلام کرد:

ألا إن کل شئ أعطیته الحسن بن علی تحت قدمی هاتین لا أفی به قال أبو إسحاق . وکان والله غدارا . ...عن عمرو بن مرة عن سعید بن سوید قال . صلی بنا معاویة بالنخیلة الجمعة فی الصحن ثم خطبنا فقال . إنی والله ما قاتلتکم لتصلوا ولا لتصوموا ولا لتحجوا ولا لتزکوا إنکم لتفعلون ذلک. وإنما قاتلتکم لأتأمر علیکم وقد أعطانی الله ذلک وأنتم کارهون. قال شریک فی حدیثه: هذا هو التهتک. ...حبیب بن أبی ثابت قال: لما بویع معاویة خطب فذکر علیا فنال منه ونال من الحسن، فقام الحسین لیرد علیه فأخذ الحسن بیده فأجلسه ثم قام فقال: أیها الذاکر علیا، انا الحسن وأبی علی وأنت معاویة وأبوک صخر وأمی فاطمة وأمک هند وجدی رسول الله صلی الله علیه وآله وجدک حرب وجدتی خدیجة وجدتک قتیلة، فلعن الله أخملنا ذکرا، وألأمنا حسبا وشرنا قدما . وأقدمنا کفرا ونفاقا . فقال طوائف من أهل المسجد: آمین . قال فضل: فقال یحیی بن معین: ونحن نقول: آمین . قال أبو عبید: ونحن

أیضا نقول؛ (2)

بدانید آن چه را با حسن بن علی امضا کردم زیر پا می گذارم و پای بند به آن نیستم. ابواسحاق معاویه را نیرنگ باز می داند که به تعهداتش پای بند نیست. ...عمروبن مره از سعیدبن سوید نقل می کند: معاویه پس از خواندن نماز جمعه در نخیله خطاب به

ص:181

جمعیت گفت: سوگند به خدا با شما نجنگیدم تا نماز بخوانید، روزه بگیرید، حج به جا آورید و زکات بدهید زیرا این کارها را انجام می دادید. با شما جنگیدم تا حاکم شما باشم، خداوند آن را به من داده ولی شما نمی پسندید. شریک گفت: این پرده دری است. ... حبیب بن ابی ثابت گفته است: زمانی که با معاویه بیعت شد وی خطبه ای خواند و از علی علیه السلام و حسن علیه السلام بدگویی کرد. حسین علیه السلام بلند شد تا جوابش دهد، حسن علیه السلام دستش را گرفت و وی را نشاند. سپس خودش بلند شد و گفت: ای کسی که از علی بدگویی می کنی؛ من حسن هستم و پدرم علی و تو معاویه ای و پدرت صخر؛ مادر من فاطمه است و مادر تو هند؛ جدّ من رسول خدا و جدّ تو حرب است؛ جدّۀ من خدیجه و جدّۀ تو قتیله است. پس خدا لعنت کند هر که از ما شرافتی ندارد؛ و از نظر حسب پست تر و از نظر قدم شرتر؛ و پیشگام تر در کفر و نفاق است. تعداد زیادی از اهل مسجد گفتند: آمین.

او قبل از خشک شدن مرکب پیمان نامه، آن را نقض و عدم پای بندی خویش را اعلام کرد. معاویه به مسلمانان هشدار داد، من نه برای

نماز و روزه و حج و زکات، بلکه برای سلطه و فرمان روایی بر شما، به

جنگ شما شتافتم. همچنین وی از امیر المؤمنین علی بن ابی طالب

_ به اعتقاد اهل سنت از خلفای راشدین که دشنام دهنده به آنان را مهدورالدم می دانند _ و امام حسن و امام حسین به بدی یاد کرده و زبان به دشنام گشود.

او مدت ها سنت سیئه لعن امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام را بر بالای منابر بخشنامه کرده بود. و خود شخصاً َاز افرادی که به حضورش

ص:182

می رسیدند، می خواست تا به این سنت عمل کنند. سعدبن ابی وقاص در پاسخ او مبنی بر خودداری از سبّ علی بن ابی طالب، با برشماری بعضی از فضایل او، دلیل خودداری اش را بیان کرد. (1)

کشتن برخی صحابه، همچون حجربن عدی، عمروبن حمق و یارانشان، ایجاد نا امنی و رعب و وحشت در شهر های عراق، راه اندازی جنگ صفین در مخالفت و معاندت با جانشین به حق پیامبر، علی بن ابی طالب و ریختن خون های بی گناه، ایجاد حکومت پادشاهی، بیعت اجباری برای فردی مانند یزید، تنها گوشه ای از کارنامه سیاه معاویه است که از سوی غالب مورخان و محدثان گزارش شده است. (2)

گفتار غیبی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم درباره معاویه وضعیت وی را بیش از هر چیزی روشن و حقیقت را برای همگان آشکار می کند.

«عن أم سلمة ان رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم قال لعمار تقتلک الفئة الباغیة. ام سلمه_ از همسران پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، که رسول خدا وی را بر خیر و خوبی وصف کردند _ از رسول خدا روایت کرده است که به عمار فرمودند: گروه باغی و ستمگر تو را می کشد.» در نقل ابو هریره پیامبر به عمار بشارت دادند.

نووی، حدیث یاد شده را چنین شرح می کند:

ص:183

والفئة الطائفة والفرقة قال العلماء هذا الحدیث حجة ظاهرة فی أن علیا رضی الله عنه کان محقا مصیبا والطائفة الأخری بغاة لکنهم مجتهدون فلا إثم علیهم لذلک کما قدمناه فی مواضع منها هذا الباب وفیه معجزة ظاهرة لرسول الله صلی الله علیه وسلم من أوجه منها أن عمارا یموت قتیلا وأنه یقتله مسلمون وأنهم بغاة وأن الصحابة یقاتلون وأنهم یکونون فرقتین باغیة وغیرها وکل هذا قد وقع مثل فلق الصبح صلی الله علیه وسلم علی رسوله الذی لا ینطق عن الهوی إن هو إلا وحی یوحی قوله صلی الله علیه وسلم (یهلک أمتی هذا الحی من قریش) وفی روایة البخاری هلاک أمتی علی ید أغیلمة من قریش هذه الروایة تبین أن المراد بروایة مسلم طائفة من قریش وهذا الحدیث من المعجزات.

ایشان به نقل از علما_ شبیه اجماع _ این حدیث را که از معجزات پیامبر اسلام شمرده است، از دلایل حقانیت علی بن ابی طالب به شمار آورده اند. و گروه معاویه را باغی و ستمگر دانسته اند. اما با تأسف فراوان، ضمن اعتراف به هلاکت امت به دست گروهی از قریش _ معاویه و دار و دسته اش _ با تمسک به قاعده غیر علمی و باطلی چون اجتهاد صحابه، سعی در تنزیه معاویه و طرفدارانش کرده است. تذکر این نکته بسی ضروری است؛ این قاعده_ البته با تسامح_ در مورد صحابه ای نفوذ دارد که با خلافت خلفای سه گانه موافق باشند. جز این باشد نام شورشیان مصر و کافران، منع کنندگان زکات(مرتدین)، خروج کنندگان و بیعت شکننده ها و یا مخالفان بیعت و مانند این القاب و عناوین را باید پذیرا شده و بر فرجام هولناک آن نیز سر فرود آورند. فسادها و فسق و فجورهای معاویه بیرون از شمارش بوده و از موضوع این نوشتار خارج است. و این نمی از یم

ص:184

فسادهای او در روشن ساختن حقیقت و عناد کسانی که به دور از حریت و آزاد اندیشی، آیات سراسر نور الهی را بر کردارهای زشت و سیاه افرادی چون معاویه تطبیق می کنند بر طالبان حقیقت کافی است.

به هر روی، آشفتگی سخنان مفسران اهل سنت، نه پرده از چهره حقیقت که پرده بر چهره آن افکنده، بر ابهام و اجمال مقصود آیه افزوده است. بر اساس دیدگاه اینان، آیه از عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم تا عصر حاضر را فرا می گیرد. اشاره شد این مفسران بدون دقت و تأمل علمی با تحقق گوشه ای از وعده ها و بشارت های موجود در آیه، با دست پاچگی آیه را بر حکومت های گوناگون تطبیق داده اند. ریشه های این نگاه به آیات و روایات، که گنجینه ها و ذخایر علمی و غیبی مسلمانان و بلکه بشریت هستند، را باید در وابستگی علمای اهل سنت به حکومت ها و انحراف خلفای نخستین از مسیر ترسیم یافته از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم جست؛ با این تطبیق ها و تفسیرهای به دور از واقعیت، سعی در پنهان کردن حقیقت و تطهیر و تنزیه غاصبان خلافت دارند.

در پایان، شایسته دیدیم تا دیدگاه مفسر، متکلم و فقیه بزرگ شیعه، شیخ مفید رحمة الله را حسن ختام این قسمت قرار دهیم؛ زیرا ایشان مبسوط تر از همه به نقد و بررسی این موضوع پرداخته است که البته در این جابه اجمال به برخی استدلال های ایشان اشاره می شود:

نخست: این گونه تفسیر، تفسیر به رأی بوده و بدون استناد به کلام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و معصوم علیه السلام است.

دوم: مفسران شیعه و بسیاری از مفسران عامه چنین رأیی ندارند، بر این

ص:185

اساس بین مفسران اجماعی نبوده، و اختلاف نظر اساسی وجود دارد.

سوم: مراد از استخلاف؛ جانشینی در سرزمین کفار و به ارث بردن دارایی های آنان است، نه خلافت از پیامبر و مقام امامت باشد تا

از این رهگذر حقانیت جانشینی آنان از رسول خدا ثابت شود. آیاتی از قرآن نیز گواه این معناست؛ از آن جمله: (سوره انعام، آیه133؛ سوره اعراف، آیه 128 - 129).

چهارم: خلافت در آیه به دست خداوند است، و هیچ کدام از آنان منصوب از سوی خدا نبوده، و چنین ادعایی از اساس باطل بوده و گزارش های تاریخی از چگونگی انتخاب و انتصاب آنان، گواه روشنی بر این حقیقت است.

پنجم: استناد به «کاف خطاب » و دلالت آن بر حاضرین، نیز منتفی است. برابر روایات اهل بیت پیامبر علیهم السلام مقصود از آن حاضرین از اهل بیت و سایر ائمه از حسب و نسب آنان بوده اند. (1)

افزون بر این در تبیین آیات قرآن، دیدگاه مفسران شیعه بیان شد.

ص:186

با وعده که مستقیم به پذیرش لیبرال دموکراسی دعوت می کنند. نظریه پردازان غربی با بهره گیری از تکنولوژی نوین و به مدد رسانه های هم سو با اهداف لیبرال دموکراسی و سرپوش گذاشتن بر ضعف ها و نقص های حکومتی که در حال تجربه شدن است؛ تا حدودی افکار عمومی جهان را با خود همراه و هم گام ساخته اند. و باور ساده اندیشان نیز از این هجمه تبلیغاتی اثر پذیرفته است. حذف فرهنگ های بومی و دینی ضعیف نیز سبب ایجاد خلأ فکری و بر سرعت این اثرپذیری افزوده است.

پاسخ به پرسش یاد شده از نگاه آیات قرآن مثبت است. به دلالت آیات قرآن نمونه هایی از حکومت صالحان در طول تاریخ بشریت تجربه شده است. برخی از مفسران دلیل یاد کرد آیه شریفه از زبور و تورات را فراهم شدن حکومت فراگیر برای داود علیه السلام و بنی اسرائیل دانسته اند:

إنّ اللّه أنقذ بنی إسرائیل، ذلک القوم المستضعف من سلطة فرعون، و علی ید النبی موسی علیه السلام، و أورثهم أرض الظالمین.

کما أعطی لداود حکما و هیّأ له أسباب القدرة، فکان من المناسب أن یذکرهما، بأن وراثة کلّ الأرض تکون للصالحین: أولا لکی یکون ما تحقق فعلا علی عهدهما شاهدا علی ما یتحقق فی المستقبل جریا علی نهج القرآن فی الارتقاء بالقارئ من الحقائق المشهودة الحاضرة، الی الغیب الأوسع مدی، و ثانیا لیعلم کلّ مؤمن بأن اللّه سوف یورث الأرض للصالحین من عباده کما فعل فی عهد داود و موسی، فیکون ذلک أملا یبعثه الی المزید من النشاط، و بصیرة کونیة لمعرفة حرکة الکائنات التی تنتهی الی وراثة الأرض جمیعا. (1)

ص:187

خداوند، بنی اسرائیل، این قوم مستضعف را از سلطه فرعون به دست موسی رهانید و سرزمین ظالمان را به میراث به آنان داد.

همچنان که به داود حکومت داد و برای او اسباب قدرت مهیا نمود.

پس مناسب بود که از هر دو یاد کند تا مردم بدانند که وارثان سراسر زمین، صالحان هستند؛ و روشن شود:

نخست: آن چه در زمان آن دو پیامبر رخ داد نمونه ای از حکومت موعود در آینده است؛ زیرا قرآن حقائق را این گونه بازتاب می دهد؛ و مخاطبان خود را از حقایق موجود به مسائل غیبی و آن چه در آینده رخ می دهد رهنمون می شود.

دوم: و هرمؤمنی بداند که بندگان صالح سرانجام وارث زمین خواهند شد؛ چنان که در عصر داود و موسی این مهم اتفاق افتاد. این آگاهی سبب دمیدن روح امید و بصیرت و روشن بینی نسبت به سیر تکامل تاریخ تا میراث بری زمین از سوی صالحان خواهد شد.

شیخ طوسی رحمة الله از زجاج نقل می کند:

کان من بنی إسرائیل داود و سلیمان ملکا جمیع الأرض؛ (1)

داود علیه السلام و سلیمان علیه السلام دو تن از پیامبران بنی اسرائیل صاحب حکومت فراگیر در سراسر زمین شدند.

در برابر، برخی از مفسران مقصود از حکومت فراگیر بنی اسرائیل را حکومت بر سراسر سرزمین پهناور فرعونیان دانسته اند.

در تفسیر نمونه آمده است:

ص:188

منظور حکومت بر تمام کره زمین نبوده است؛ زیرا این موضوع مسلما بر خلاف تاریخ است، بلکه منظور حکومت بنی اسرائیل بر سراسر سرزمین فراعنه می باشد. (1)

صاحب تفسیر الفرقان با استناد به خود آیه شریفه این گونه استدلال می کند:

و لکنها لیست کل الأرض لمکان (الَّتِی بارَکْنا فِیها) فهی الأرض المقدسة التی کتب اللّه لهم. (2)

ایشان با تمسک به «الَّتِی بارَکْنا فِیها» آن را شامل سراسر سرزمین شامات می دانند زیرا سراسر زمین این گونه نبود.

با وجود این، حکومت آنان شامل سرزمین شامات باشد یا سراسر زمین، نمونه و مدلی از حکومت صالحان است که در دوره ای از تاریخ روی داده است. بررسی تاریخ و ویژگی های این حکومت ها از آن رو پر اهمیت است که بیشتر ویژگی های حکومت صالحان در پایان تاریخ را دارند و در واقع شاید بتوان پیش نویسی بر برنامه های آن حکومت دانست. از این رو نمونه هایی از این حکومت ها که در میان امت بنی اسرائیل رخ داده است را بررسی می کنیم.

ص:189

سرگردانی تا استقرار حکومت و نسل های متوالی در قرون متمادی صفحات پرشماری از تاریخ را به بنی اسرائیل اختصاص داده و درس های بی شماری برای آیندگان به یادگار گذاشته است.

بنی اسرائیل نام قومی است از نسل ابراهیم علیه السلام و از فرزندان یعقوب پسر اسحاق؛ بنا به قولی اسرائیل نام دیگر یا لقب یعقوب است. بنی اسرائیل دوازده سبط یا خاندان اند که آن ها را از نسل دوازده پسر یعقوب می دانند. آغاز تاریخ بنی اسرائیل به حوادث جد اعلای آن ها، ابراهیم علیه السلام باز می گردد. بنا به گزارش های تاریخی، وی به همراه قومش از زادگاه خود اورِ کلدانیان به حرّان و از آن جا به فلسطین مهاجرت کرد. فرزندان و نوادگان او، اسحاق و یعقوب نیز در کنعان ساکن بودند.

پس از صدارت یوسف در مصر، یعقوب و پسرانش به سبب قحطی در کنعان به مصر رفتند و تا روزگار حضرت موسی علیه السلام که از نسل همین قوم بود، در مصر ماندند. بنی اسرائیل به رهبری دینی وسیاسی موسی از سلطه فرعون رها شدند و از مصر خارج شده به سمت کنعان رفتند. اینان حدود چهل سال، که طی آن یک نسل شان از بین رفت، در صحرای سینا سرگردان بودند تا این که پس از وفات موسی، یوشع جانشین وی شد و به تدریج کنعان را فتح کرد.

پس از استقرار در کنعان و تغییر ساختار اجتماعی بنی اسرائیل، اینان از قومی کوچ زی و دام پرور به ملتی مستقر و زارع مبدل شدند. در نتیجه شیوه رهبری ایشان نیز تغییر یافت تا نوبت به عهد پادشاهی رسید که از طالوت آغاز شد و سپس دامادش داود و پس از آن سلیمان بر تخت سلطنت

ص:190

نشستند. و این، دوران اوج اقتدار این ملت بود. (1)

چنان که اشاره شد در آیات متعددی از قرآن به داستان بنی اسرائیل اشاره شده و پرده از رازهایی از تاریخ رمز آلود آنان برداشته است.

به روایت قرآن، بنی اسرائیل زیر سلطه فرعون، روزگار سختی می گذراند. فرعون پسران آنان را می کشت و زنان آنان را زنده نگه می داشت. «نَتْلُوا عَلَیْکَ مِنْ نَبَإِ مُوسی وَ فِرْعَوْنَ بِالْحَقِّ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ * إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً یَسْتَضْعِفُ طائِفَةً مِنْهُمْ یُذَبِّحُ أَبْناءَهُمْ وَ یَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ إِنَّهُ کانَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ» (سوره قصص، آیه3_4)؛ با تولد معجزه آسای موسی و رشد و بعثت او؛ بنی اسرائیل به امید رهایی از آزارهای فرعونیان به موسی روی آوردند و موسی آنان را به یاری جستن از خداوند و صبر و شکیبایی و رعایت تقوای الهی فرا خوانده به آنان امید داد که زمین مال خداست و به هر که از بندگانش بخواهد وامی گذارد، سرانجام کار، از آن پرهیزگاران است. همچنین به آنان هلاکت فرعون و جانشینی بنی اسرائیل را وعده داد:

«وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَ تَذَرُ مُوسی وَ قَوْمَهُ لِیُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ یَذَرَکَ وَ آلِهَتَکَ قالَ سَنُقَتِّلُ أَبْناءَهُمْ وَ نَسْتَحْیِی نِساءَهُمْ وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ * قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ اسْتَعِینُوا بِاللَّهِ وَ اصْبِرُوا إِنَّ الْأَرْضَ لِلهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ * قالُوا أُوذِینا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِیَنا وَ مِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ». (سوره اعراف، آیه127_ 129)

موسی علیه السلام از سوی خداوند مأموریت یافت تا برای هدایت فرعون و

ص:191

نجات بنی اسرائیل نزد فرعون برود و پیامش را ابلاغ کند، اما فرعون از پذیرش سخن حق و پرستش خداوند یگانه و رها ساختن بنی اسرائیل سرباز زد. پس از آن، خداوند قوم فرعون را به بلاهای گوناگون مانند قحطی و کاهش محصولات گرفتار کرد. اگر ناز و نعمت به آن ها می رسید می گفتند: این حق ماست، و چون گزندی به ایشان می رسید، از روی ناآگاهی به موسی و پیروان او فال بد می زدند. و در هر گرفتاری قول می دادند که در صورت رفع آن ایمان آورند، ولی باز از قول خود برمی گشتند تا آن که خداوند به موسی دستور داد که بنی اسرائیل را شبانه از مصر حرکت دهد. فرعون و سپاهش، موسی و قومش را دنبال کردند. به قدرت خداوند دریا شکافته شد و ایشان از آن گذشتند، و فرعونیان هلاک شدند:

«وَ لَقَدْ أَخَذْنا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِینَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ * فَإِذا جاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قالُوا لَنا هذِهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسی وَ مَنْ مَعَهُ أَلا إِنَّما طائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ * وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ * فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفادِعَ وَ الدَّمَ آیاتٍ مُفَصَّلاتٍ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً مُجْرِمِینَ * وَ لَمَّا وَقَعَ عَلَیْهِمُ الرِّجْزُ قالُوا یا مُوسَی ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ لَئِنْ کَشَفْتَ عَنَّا الرِّجْزَ لَنُؤْمِنَنَّ لَکَ وَ لَنُرْسِلَنَّ مَعَکَ بَنِی إِسْرائِیلَ * فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الرِّجْزَ إِلی أَجَلٍ هُمْ بالِغُوهُ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ * فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ فِی الْیَمِّ بِأَنَّهُمْ کَذَّبُوا بِآیاتِنا وَ کانُوا عَنْها غافِلِینَ». (سوره اعراف، آیه130_136)

بدین ترتیب بنی اسرائیل از بردگی و اسارت فرعونیان رها شده و وارث سراسر آن سرزمین پهناور شدند:

ص:192

«وَ أَوْرَثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغارِبَهَا الَّتِی بارَکْنا فِیها وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ یَصْنَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُون». (سوره اعراف، آیه137)

در کمال ناباوری بنی اسرائیل و اوج قدرت فرعونیان؛ خداوند کسانی را که اسیر و برده مستکبران بودند به اوج قدرت و عزت و مستکبران را که مست از باده قدرت عقل و هوش از سرشان پریده و با ادعای «انا ربکم الأعلی» (سوره نازعات، آیه 24)؛ مستضعفان عالم را به بردگی و بندگی گرفته بودند با ذلت و خواری به هلاکت رساند تا عبرتی برای آیندگان باشد:

«وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیاً وَ عَدْواً حَتَّی إِذا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ* آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةً وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ». (سوره یونس، آیه 90_92)

درباره سرنوشت جسد فرعون گفته شده:

و التهمت الأمواج فرعون، و لکنها قذفت بدنه خارجا لیکون آیة لمن بعده، کیف انتهت عاقبة ذلک الطاغوت الذی ادّعی أنه الرب الأعلی لبنی إسرائیل؟ و لا یزال فی متاحف مصر بعض أجساد فراعنتها؛ (1)

امواج دریا فرعون را بلعید؛ اما بدن او را به بیرون از آب انداخت تا نشانه ای برای آیندگان باشد، که بدانند فرجام طاغوتی که برای بنی اسرائیل ادعای پرودگاری بزرگ می کرد به کجا رسید؟ همیشه در موزه های مصر از اجساد فراعنه موجود بوده است.

ص:193

همچنین پس از تحمل رنج های فراوان خداوند بر بنی اسرائیل منت نهاد و آنان، وارث فرمان روایی گسترده و پایداری در آن سرزمین به رهبری موسی و هارون شدند:

«وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ * وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِیَ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یَحْذَرُونَ». (سوره قصص، آیه5_ 6)

ص:194

موسی علیه السلام به پیامبری رسید. (1) به روایت قرآن و بر پایه گزارش های تاریخی داود بسیار مورد عنایت و لطف پروردگار بود. از آن جمله کوه ها و پرندگان را مسخر وی کرد و آهن را برای او نرم و سست گردانید و دانش زره بافی را به وی آموخت:

«وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلاً یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ * أَنِ اعْمَلْ سابِغاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» (سوره سبأ، آیه10 - 11)

و نیز:

«وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ یُسَبِّحْنَ وَ الطَّیْرَ وَ کُنَّا فاعِلِینَ *...وَ عَلَّمْناهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شاکِرُونَ». (سوره انبیاء، آیه79_ 80)

«... وَ اذْکُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ * إِنَّا سَخَّرْنَا الْجِبالَ مَعَهُ یُسَبِّحْنَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِشْراقِ * وَ الطَّیْرَ مَحْشُورَةً کُلٌّ لَهُ أَوَّابٌ». (سوره ص، آیه17_ 19)

پایه های فرمان روایی و سلطنتش را محکم گردانید و حکمت و فرزانگی و علم داوری به او داد:

«وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ». (سوره ص، آیه20)

در آیات متعددی به حکومت و خلافت داود و ویژگی های آن اشاره شده؛ جمع بین نبوت و سلطنت و اجتماع بی سابقه بنی اسرائیل بر فرمان روایی داود، از وجوه ممتاز اوست.

بنی اسرائیل در زمان شموئیل پیامبر، گرفتار ستمگری به نام جالوت

ص:195

بودند؛ از این رو از پیامبر خود خواستند؛ پادشاهی برای آنان معین کند تادر راه خدا جهاد کنند. شموئیل به آنان گفت خداوند طالوت را به سبب قدرت جسمی و علمی به عنوان پادشاه شما برانگیخته است. به رغم میل بنی اسرائیل و با وجود اعتراض آنان طالوت فرمان روایی را به دست گرفته، لشکر عظیمی فراهم آورد. لشکر طالوت مورد آزمایش الهی قرار گرفتند، اما جز اندکی، بقیه از عهده امتحان برنیامدند. هنگام رویارویی دو لشکر، برخی گفتند ما توان رویارویی با جالوت و لشکرش را نداریم؛ اما برخی از آنان که امید دیدار خدا در دل شان شعله می کشید. گفتند: به اذن خدا، بسا گروه اندک برگروه بسیار چیره شده اند، خدا با صابران است. هنگام روبه رو شدن با لشکر جالوت از خداوند استعانت جسته و با طلب صبر و پایداری از پروردگار به مصاف دشمن شتافتند. در پی آن رویارویی با یاری خداوند لشکر جالوت را در هم شکسته و داوود جالوت را به قتل رساند. (1)

«أَ لَمْ تَرَ إِلَی الْمَلَإِ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ مِنْ بَعْدِ مُوسی إِذْ قالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنا مَلِکاً نُقاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ قالَ هَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الْقِتالُ أَلَّا تُقاتِلُوا قالُوا وَ ما لَنا أَلَّا نُقاتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَدْ أُخْرِجْنا مِنْ دِیارِنا وَ أَبْنائِنا فَلَمَّا کُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقِتالُ تَوَلَّوْا إِلَّا قَلِیلاً مِنْهُمْ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ * وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ لَکُمْ طالُوتَ مَلِکاً قالُوا أَنَّی یَکُونُ لَهُ الْمُلْکُ عَلَیْنا وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْکِ مِنْهُ وَ لَمْ یُؤْتَ سَعَةً مِنَ الْمالِ قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ * وَ قالَ لَهُمْ نَبِیُّهُمْ إِنَّ آیَةَ مُلْکِهِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ التَّابُوتُ فِیهِ سَکِینَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ بَقِیَّةٌ مِمَّا تَرَکَ آلُ مُوسی وَ آلُ هارُونَ

ص:196

تَحْمِلُهُ الْمَلائِکَةُ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ *فَلَمَّا فَصَلَ طالُوتُ بِالْجُنُودِ قالَ إِنَّ اللَّهَ مُبْتَلِیکُمْ بِنَهَرٍ فَمَنْ شَرِبَ مِنْهُ فَلَیْسَ مِنِّی وَ مَنْ لَمْ یَطْعَمْهُ فَإِنَّهُ مِنِّی إِلَّا مَنِ اغْتَرَفَ غُرْفَةً بِیَدِهِ فَشَرِبُوا مِنْهُ إِلَّا قَلِیلاً مِنْهُمْ فَلَمَّا جاوَزَهُ هُوَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قالُوا لا طاقَةَ لَنَا الْیَوْمَ بِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ کَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً کَثِیرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ اللَّهُ مَعَ الصَّابِرِینَ * وَ لَمَّا بَرَزُوا لِجالُوتَ وَ جُنُودِهِ قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ * فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لکِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَی الْعالَمِینَ * تِلْکَ آیاتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقِّ وَ إِنَّکَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ». (سوره بقره، آیه246_252)

بر اساس گزارش های تاریخی، داود با پرتاب سنگ از فلاخن، جالوت را به هلاکت رساند. سنگ پرتاب شده به سینه یا سر جالوت اصابت کرده، وی را از پای در آورد. و لشکر جالوت از هم پاشید. (1)

این موضوع سبب شد نام داود بر سر زبان ها بیفتد، و تمایل بنی اسرائیل به وی روزافزون شود؛ و چنان که اشاره شد اسباط دوازده گانه بنی اسرائیل بر پذیرش فرمان روایی وی هم داستان و یکپارچه شوند، که تا آن روز بی سابقه بود؛ زیرا نبوت در سبطی و سلطنت در سبط دیگری بود، اما نبوت و سلطنت از سویی و یکپارچگی بنی اسرائیل از سوی دیگر در داود جمع شد. البته، ثعلبی متحد شدن بنی اسرائیل در پادشاه واحد را ابتدا به یوشع بن نون نسبت داده است. (2)

ص:197

به روایت قرآن، سلطنت و حکمت پاداشی بود که داود در پی این رخداد از خداوند دریافت نمود (1)«فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللَّهُ الْمُلْکَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَهُ مِمَّا یَشاءُ». برابر گفته مفسران و مورخان داود نوجوانی بود که چوپانی گوسفندان پدر را به عهده داشت. (2) آن چه در این آیه شریفه بسیار مهم جلوه می کند این که، حکومت داود موهبتی الهی است، و کاری بس شگفت، که در کمال ناباوری انسان ها بزرگ ترین طاغوت زمان به دست نوجوانی چوپان از پای درآمده و در کوتاه ترین زمان لشکر و هیمنه او در هم می شکند. این جز با قدرت و معجزه الهی که هماره پشتیبان بندگان صالح است، امکان پذیر نیست.

به گفته مفسران، مقصود از حکمت، که خداوند به داود عنایت فرمود، نبوت است و این علم و حکمتی که به داود داده شد، خداوند جز به او نداد. (3) همچنین داود انواع علوم و معارف و صنایع را از خداوند دریافت داشت که جز از طریق وحی، یادگیری آن برای کسی میسور نبود. (4) قلمرو حکومت داود از شرق تا غرب سرزمین مقدس گسترده بود. (5) برابر گفته برخی مفسران، عامل پیروزی بنی اسرائیل در جنگ با جالوت؛ نه قدرت مادی که عقیدۀ محکم، و نه فراوانی عِدّه و عُدّه که ارادۀ بلند و پولادین بود. (6)

ص:198

ویژگی های منحصر به فرد داود، او را الگو و مثل دیگران ساخته، ودر مواردی از آیات، خداوند این مهم را به امت پیامبر یادآور می شود؛ «وَ لَقَدْ آتَیْنا داوُدَ مِنَّا فَضْلا...» (سوره سبأ، آیه10) . برخی مفسران یادآور شده اند، از چوپانی به پیامبری رسیدن و برگزیدن وی به عنوان پادشاهی صالح و مصلح برای امتی بزرگ و ارزانی داشتن نعمت های دنیا و آخرت بر وی، عبرتی برای همگان است. (1)

بسیاری از مورخان و مفسران ویژگی های ممتاز داود و حکومتش را یادآور شده اند؛ از آن جمله یکی از مفسران، عصر داود را این گونه توصیف می کند:

و لم یکن بعد موسی فی بنی إسرائیل عصر له میزة خاصة مثل عصر داوود و سلیمان إذ تطور أمر جامعة بنی إسرائیل من کونها مسوسة بالأنبیاء من عهد یوشع بن نون. ثم بما طرأ علیها من الفوضی من بعد موت (شمشون) إلی قیام (شاول) حمیّ داوود إلا أنه کان ملکا قاصرا علی قیادة الجنة و لم یکن نبیئا، و أما تدبیر الأمور فکان للأنبیاء و القضاة مثل (صمویل).

فداوود أول من جمعت له النبوءة و الملک فی أنبیاء بنی إسرائیل. و بلغ ملک إسرائیل فی مدة داوود حدّا عظیما من البأس و القوة و إخضاع الأعداء. و أوتی داوود الزبور فیه حکمة و عظة فکان تکملة للتوراة التی کانت تعلیم شریعة، فاستکمل زمن داوود الحکمة و رقائق الکلام.

و أوتی سلیمان الحکمة و سخر له أهل الصنائع و الإبداع فاستکملت دولة إسرائیل فی زمانه عظمة النظام و الثروة و الحکمة و التجارة فکان فی قصتها مثل.

و کانت تلک القصة منتظمة فی هذا السلک الشریف سلک إیتاء

ص:199

الفرقان و الهدی و الرشد و الإرشاد إلی الخیر و الحکم و العلم. (1)

بنی اسرائیل بعد از موسی، هیچ دوره ای را مثل عصر داود و سلیمان تجربه نکرد؛ زیرا مدیریت جامعه بنی اسرائیل دچار تغییر و تحول شده؛ و سلطنت در اختیار کسانی جز انبیاء افتاده بود.

داود برای اولین بار میان سلطنت و نبوت جمع کرد. و فرمان روایی بنی اسرائیل در دوره حکومت داود، پیشرفت های فراوانی را در حوزه های نظامی، سیاسی و فرهنگی تجربه کرد. چنان که با دریافت زبور آموزه های تورات تکمیل شده، و حکمت و سخنان دقیق و لطیف به اوج خود رسید.

و نیز در زمان سلیمان _ وارث حکومت داود_ به اوج شکوفایی صنعتی، اقتصادی و فرهنگی رسیدند که حکومت وی در زمینه های مختلف به عنوان الگویی برای دیگران شده است.

در سوره «ص» این گونه به این حقیقت اشاره می کند:

«وَ شَدَدْنا مُلْکَهُ وَ آتَیْناهُ الْحِکْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطابِ». (سوره ص، آیه20)

در این آیه شریفه به سه مؤلفه اساسی در حکومت داود اشاره شده است.

نخست: تقویت و تحکیم پایه های حکومت او با هیبت، لشکریان، خزینه ها و حسن تدبیر و هر آن چه سبب تقویت اساس حکومت و سلطنت شود.

دوم: حکمت؛ از جمله معانی حکمت، معارف حقه و متقنی است که برای انسان سود بخش بوده وی را به کمال رساند.

سوم: فصل الخطاب؛ گفته اند: «فصل الخطاب» به معنای آن است که

ص:200

انسان قدرت تجزیه و تحلیل یک کلام را داشته باشد، و بتواند آن را تفکیک کند و حق آن را از باطلش جدا کند. و این معنا با قضاوت صحیح در بین دو نفر متخاصم نیز منطبق است. (1)

بر اساس داده های تاریخی و روایی داود بدون بینه و شاهد، با علم الهی خویش قضاوت و فصل خصومت می کرد. (2) و در پرتو آن، عدالت با کامل ترین وجه آن اجرا می شد. اما مردم تحمل چنین قضاوتی را نداشتند، از آن پس داود مامور به قضاوت با بینه شد. (3) از امام صادق علیه السلام نقل شده است: وقتی قائم ما قیام کند به سان داود، بدون بینه حکم خواهد کرد. (4)

خداوند داود را جانشین خود قرار داد تا براساس حق داوری کند:

«یا داوُدُ إِنَّا جَعَلْناکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی فَیُضِلَّکَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَدِیدٌ بِما نَسُوا یَوْمَ الْحِسابِ». (سوره ص، آیه26)

و ظاهر الخلافة أنها خلافة الله فتنطبق علی ما فی قوله تعالی: «وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً» (بقره:30) و من شأن الخلافة أن یحاکی الخلیفة من استخلفه فی صفاته و أعماله فعلی خلیفة الله فی الأرض أن یتخلق بأخلاق الله و یرید و یفعل ما یریده الله و یحکم و یقضی بما یقضی به الله_ و الله یقضی بالحق_ و یسلک سبیل الله و لا یتعداها.

و لذلک فرع علی جعل خلافته قوله: «فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» و

ص:201

هذا یؤید أن المراد بجعل خلافته إخراجها من القوة إلی الفعل فی حقه لا مجرد الخلافة الشأنیة لأن الله أکمله فی صفاته و آتاه الملک یحکم بین الناس. (1)

مقصود از خلافت داود، جانشینی وی از سوی خداوند است. مقتضای خلافت همسانی جانشین در صفات و رفتار از جانشین شونده است. از این رو جانشین خدا در زمین باید در این ویژگی ها متخلق به اخلاق الهی باشد. و هماره در رفتارها، اندیشه، قضاوت و سایر امور از اراده پروردگار تخطی نکند. و جز بر راه او سلوک نکند.

عبارت بعدی «فاحکم بین الناس» گواه این مهم است؛ زیرا خداوند فرمان روایی و سلطنت به وی داد تا میان مردم به حق داوری کند و صفات او را بروز و ظهور دهد.

به گفته برخی مفسران مقصود آیه شریفه این است که ای داوود ما

تو را خلیفه در زمین قرار دادیم؛ و به تو نفوذ کلام و سلطنت و فرمان روایی

در میان مردم دادیم؛ همگان فرمانبردار تو هستند. بنا براین میان مردم به حق داوری کن و در امور مربوط به حکومت و دین و دنیا از هوای نفس پیروی نکن. (2)

سخن در حکومت داوود و ویژگی های آن بسیار است؛ در این پژوهش برای روشن شدن مقصود به گوشه هایی از آن اشاره شد تا نمونه ای از حکومت صالحان از نگاه وحی باشد.

به اجمال، تدبر و تأمل در آیات مورد اشاره به دست می دهد: تنها در

ص:202

سایه حکومت الهی، عدالت اجتماعی برقرار و حقوق انسان ها تأمین می شود. چنان که شکوفایی علمی و عملی از دیگر نمودهای این حکومت است. و همه این پیشرفت ها در عرصه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، صنعتی و نظامی مرهون رهبری و فرمان روایی حاکمی الهی است. داود رهبری الهی است، که مشروعیت خود؛ علم و دانش، قضاوت، کشورداری و قدرت نظامی را از وحی دریافت کرده است. وی در اوج حکومت و فرمان روایی از خداوند غافل نشده، بیش از همگان به ارتباط معنوی با خداوند مشغول بود.

از این رو در حکومت صالحان، بیشترین توجه بر راس هرم قدرت (یعنی رهبری و حاکمیت)، تمرکز یافته است. و از سوی دیگر در چنین حکومتی، زمامدار بیش از همه احساس تکلیف کرده و پای بندی خود را به احکام و قوانین نشان می دهد. احساس رضایت مندی عمومی از نتایج سودمند چنین رفتاری است که در حکومت داود به چشم می خورد؛ به سخن دیگر، حاکمان حکومت های الهی بر دل ها حکومت می کنند که در پیشبرد امور بسیار یاری کننده است. و در سختی ها، آرام بخش و التیام دهنده زخم هاست.

چنان که اشاره شد، مردم تحمل بعضی ابعاد حکومت داود، از آن جمله قضاوت های بدون بینه وی را نداشتند؛ زیرا از بلوغ فکری و اجتماعی لازم برخوردار نبودند. از این رو داود مأموریت یافت تا با بینه قضاوت کند. در پایان تاریخ و در حکومت مهدوی عجل الله تعالی فرجه الشریف، در سایه رشد فکری و آمادگی پذیرش عمومی، آن حضرت بدون بینه قضاوت خواهد کرد. چنان که بر پایه بعضی

ص:203

روایات مهدویت، مردم در یک فضای بسیار صمیمی و براساس اصل مواسات از اموال برادران و دوستان خود، با طیب خاطر هزینه خواهند کرد. براساس گزارش های تاریخی معلوم شد در حکومت داود چنین حالتی پیش آمد اما به دلیل نبود تحمل مردم دیری نپایید که نسخ شد. هدف از وضع چنین احکامی، ترسیم چهره ای از حکومت صالحان بود؛ تا تصویری از آن برای آیندگان باشد و با ارتقای فکری خود، پذیرای چنین حکومتی درآینده باشند.

ص:204

است. این اجمال مطلب است و پرداختن بیش از این به این موضوع از حوصله این مقال خارج است. (1)

مفسران شیعه آیه را بر معنای حقیقی حمل کرده، آن را به معنای میراث بری در مال و سلطنت دانسته اند. (2)

به هرروی مفسران در میراث بری سلطنت داود از سوی سلیمان، بر یک نظرند. به گفته برخی مفسران قلمرو حکومت سلیمان از شرق تا غرب دنیا و دامنه آن شامل جن و انس و حیوانات و پرندگان می شد. و از سلطنت داود بسی بزرگ تر بوده است. (3) خداوند هر آن چه را لازمه یک حکومت است، به سلیمان داده بود: «أُوتِینا مِنْ کُلِّ شَیْ ءٍ» (سوره نمل، آیه16).

برخی مفسران در تفسیراین عبارت گفته اند:

مما یعطیه اللّه للإنسان من علم و قدرة و ملک و نبوة و حکم و مال و نحو ذلک، مما یمکن أن یحصل علیه الإنسان فی ما یحتاجه موقعه الممیز فی حرکیته و فاعلیته بشکل طبیعیّ معقول. (4)

مقصود از آن، علم، قدرت، فرمان روایی، نبوت، قضاوت، مال و مانند این هاست که خداوند به انسان می دهد؛ و دست یابی به آن ها برای انسان در آن چه موقعیت ویژۀ او در حرکت و فاعلیتش ایجاب می کند به شکل طبیعی و معقول ممکن است؛ به سلیمان داده شده بود.

ص:205

سلیمان این همه نعمت را از فضل خداوند و شایسته قدردانی می دانست: «إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبِینُ».

سلیمان از خداوند حکومتی بی نظیر خواست و دعایش مستجاب شد: (1) «قالَ رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ» (سوره ص، آیه35).

سلیمان پس از در خواست آمرزش الهی؛ از خداوند خواست، سلطنتی به او ببخشد که پس از وی کسی را نسزد.

میان مفسران گفت وگوی بسیاری شده است، که آیا چنین در خواستی سزاوار است، یا شایبه بخل دارد. و دامن انبیاء از چنین آلودگی ها

به دور است.

برخی از مفسران جواب داده اند:

و یدفعه أن فیه سؤال ملک یختص به لا سؤال أن یمنع غیره عن مثل ما آتاه و یحرمه ففرق بین أن یسأل ملکا اختصاصیا و أن یسأل الاختصاص بملک أوتیه. (2)

یعنی این اشکال چنین پاسخ داده می شود که درخواست او درخواست برای خودش است، نه درخواست منع از دیگران، نمی خواهد درخواست کند که دیگران را از سلطنتی چون سلطنت او محروم کند، و فرق است بین این که ملکی را مختص به خود درخواست کند، و این که اختصاص آن را به خود بخواهد.

ص:206

امام کاظم علیه السلام در جواب این پرسش جواب دادند:

عن الکاظم علیه السلام انّه سئل: أ یجوز ان یکون نبیّ اللَّه بخیلًا؛

فقال: لا؛

فقیل: فقول سلیمان علیه السلام «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی» ما وجهه و ما معناه؛

فقال: الملک ملکان ملک مأخوذ بالغلبة و الجور و إجبار الناس و ملک مأخوذ من قبل اللَّه تعالی ذکره کملک آل ابراهیم و ملک طالوت و ذی القرنین فقال سلیمان: «هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی» أن یقول انّه مأخوذ بالغلبة و الجور و إجبار النّاس فسخّر اللَّه عزّوجلّ لَهُ الرِّیحَ تَجْرِی بِأَمْرِهِ رُخاءً حَیْثُ أَصابَ و جعل غدوّها شهراً و رواحها شهراً و سخّر اللَّه عزّوجلّ له الشَّیاطِینَ کُلَّ بَنَّاءٍ وَ غَوَّاصٍ و علّم منطق الطیر و مکّن له فی الأرض فعلم الناس فی وقته و بعده انّ ملکه لا یشبه ملک الملوک الجبّارین من الناس و المالکین بالغلبة و الجور قیل فقول رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله رحم اللَّه أخی سلیمان بن داود علیه السلام ما کان أبخله فقال لقوله وجهان أحدهما ما کان أبخله بعرضه و سوء القول فیه و الوجه الآخر یقول ما کان أبخله ان کان أراد ما کان یذهب

الیه الجهّال؛ (1)

آیا جایز است پیامبر خدا بخیل باشد؟ امام علیه السلام فرمود: نه.

عرض کرد پس چرا سلیمان می گوید: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ هَبْ لِی مُلْکاً لا یَنْبَغِی لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِی» و مفهوم و تفسیر این آیه چیست؟

امام علیه السلام فرمود: حکومت دو گونه است: حکومتی که از طریق ظلم و غلبه و اجبار مردم به دست می آید، و حکومتی که از سوی خداوند است، مانند حکومت خاندان ابراهیم و طالوت

و ذوالقرنین.

ص:207

سلیمان از خداوند خواست حکومتی به او دهد که هیچ کس نتواند بعد از او بگوید از طریق غلبه و ظلم و اجبار مردم به دست آمده است.

لذا خداوند متعال باد را مسخر فرمان او ساخت که به نرمی هر کجا او مایل بود جریان می یافت، و صبح گاهان فاصله یک ماه را می پیمود، و عصرگاهان فاصله یک ماه را، و خداوند متعالی شیاطین را مسخر او ساخت که برای او ساختمان می ساختند و غواصی می کردند، و علم سخن گفتن پرندگان را به او تعلیم داد، و حکومت او را در زمین پا بر جا ساخت، لذا در همان زمان و زمان های بعد مردم دانستند که حکومت او هیچ شباهتی به حکومتی که مردم آن را برمی گزینند، و یا از طریق قهر و غلبه و ستم حاصل می شود ندارد.

علی بن یقطین می گوید عرض کردم پس تفسیر این سخن که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده که فرمود: «رحم اللَّه اخی سلیمان ابن داود ما کان ابخله»؛ خدا رحمت کند برادرم سلیمان بن داود را چه بخیل بود، چیست؟! فرمود: دو معنی دارد: نخست این که او بسیار در مورد نوامیس و عرضش بخیل بود از این که کسی سخن نامناسبی درباره آن ها بگوید.

دیگر این که منظور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم این بود که اگر آیه قرآن را آن چنان که بعضی از جهال تفسیر کرده اند که او تقاضای حکومتی بی نظیر و منحصر به خود کرد باید او مرد بخیلی باشد (و این طعنی است بر آن ها) .

کوتاه سخن این که حکومت سلیمان، حکومتی بس بزرگ و بی نظیر بود؛ و خدای سبحان طبیعت را مسخر او کرده بود.

ص:208

ص:209

غلبه یابد. (1)

حاکمان در حکومت صالحان نه تنها تشنه قدرت نیستند، که شیفته خدمت هستند. آنان توجه به فقرا و طبقات پایین اجتماعی را که گاهی از نظر فراوانی، توده عظیمی از جامعه را در بر می گیرند؛ برهم نشینی با اشراف و ثروت مندان که بخش اندکی از جامعه را تشکیل می دهند، ترجیح می دهند. روشن است این رفتار، به معنای نفی سرمایه و طرد سرمایه دار نیست؛ بلکه غافل نشدن از آحاد جامعه و التیامی بر آلام و رنج های آنان است.

این در حالی است، که اساس حکومت های لیبرال دموکراسی بر سرمایه داری استوار بوده ودر یک رقابت نابرابر اقتصادی، به حذف طبقات ضعیف منتهی می شود، ودر بطن خود سبب زایش ناخشنودی توده های اجتماعی و انواع نابسامانی های فرهنگی و اجتماعی می شود. ناخشنودی عموم مردم نه فقط از طبقه حاکم، که از اشراف و سرمایه داران، به دلیل ارتباط قدرت و سرمایه، سبب آشفتگی روابط اجتماعی و تزلزل و از هم گسستگی جامعه و آسیب پذیری در برابر تهدیدهای احتمالی خواهد بود.از سوی دیگر، از میان رفتن جایگاه مردمی حاکمیت، پی آمد محتوم فاصله گرفتن کارگزاران و فرمان روایان از عموم مردم است. از این رو چنان که اشاره شد و به گواه گزارش های تاریخی (سیره انبیا و ائمه علیهم السلام )، در حکومت صالحان، شاهد حضور پررنگ حاکمان در میان سطوح مختلف مردم هستیم.

ص:210

ص:211

ص:212

اما به اعتقاد بیشتر مفسران اهل سنت مراد از «ارض»، زمین مکه است. ایشان با استناد به بعضی روایات، گفته اند مسلمانان تا قبل از فتح مکه امنیت کافی نداشتند؛ ولی پس از فتح مکه و حجاز و بعضی سرزمین های اطراف حجاز، به امنیت لازم رسیدند و بدین صورت وعده الهی محقق شد. (1)برخی از مفسران شیعه نیز به این دیدگاه اشاره کرده اند. (2)

در برابر، عده ای مراد از آن را سرزمین های کفار از عرب و

عجم دانسته اند. (3)

مفسران شیعه با تصریح یا تلویح و برخی از مفسران اهل سنت، گستره و قلمرو حکومت موعود صالحان را سراسر زمین دانسته اند. (4)روشن است نتیجه دو دیدگاه اخیر هم پوشانی داشته؛ و مقصود هر دو دیدگاه، فراگیری حکومت صالحان است.

بعضی روایات که پیش تر هم اشاره شد نشان و گواهی بر این مدعا هستند که حکومت موعود سراسر زمین را فرا خواهد گرفت .

بر این اساس مقصود آیه، محدود به حجاز و سرزمین های مجاور نبوده و

ص:213

از سیاق و تعبیرات آیه هم به دست می آید که مراد باید یک وعده فراگیر باشد. وعده، مربوط به زمان آینده است نه آن چه در حال تجربه باشد و خداوند جامعه صالح و نمونه ای که آراسته به توحید و پیراسته از شرک و نفاق و دارای امنیتی فراگیر باشد را به مؤمنان صالح وعده می دهد. همچنین فراگیر شدن دین اسلام در سراسر زمین، بشارتی است که تاکنون محقق نشده است؛ چنان که تشبیه به اقوام پیشین گویای این حقیقت است؛ زیرا خداوند آنان را وارث سراسر سرزمین های کفار قرار داد. (1)

ص:214

نمونه هایی از حکومت فراگیر صالحان در امت های پیشین (بنی اسرائیل) تحقق یافته است که الگویی از جامعه موعود صالحان در پایان تاریخ است تا تصور تئوری بودن دکترین «جامعه موعود» قرآن نفی شده و امکان وقوعی آن ثابت شود؛ حکومت فراگیر داود علیه السلام نمونه ای از این حکومت هاست. همچنین از واژه «ارض» به دست آمد که جامعه ویژه صالحان در سراسر پهنه گیتی فراگیر خواهد بود.

ص:215

ص:216

ص:217

ص:218

مختلف و در یک سخن کوتاه آمادگی در برابر خطرات احتمالی یا استقبال از بشارت های آن کرد. جهان غرب به ویژه از دهه های پایانی قرن بیستم توجه خاصی به موضوع پایان تاریخ نشان داده است. به گونه ای که سبب راه یافتن این موضوع به ادبیات، خلق ادبیات مخصوص این مباحث در سینمای غرب، توسعۀ شبکه های رادیویی و تلویزیونی با هدف گفت وگو از پایان تاریخ، گسترش فعالیت های تبلیغی، تأسیس کرسی های آزاداندیشی، واحدهای درسی دانشگاهی و ایده پردازی توسط اندیشمندان غربی شد. دیدگاه های زیادی از سوی نظریه پردازان غربی طرح شده است که بعضی از این دیدگاه ها از آن جمله دیدگاه های فوکویاما، هانتینگتون، مک لوهان و تافلر بیش از همه شهرت جهانی یافته است. نوشتار حاضر این دیدگاه ها را از نگاه آیات قرآن مورد ارزیابی و نقد قرار خواهد داد. یادآور می شود؛ دیدگاه های مزبور افزون بر نقد و ردّ از سوی اندیشمندان جهان اسلام، از سوی اندیشمندان غربی نیز نقادی شده است. از این رو نوشتار حاضر با رویکردی تطبیقی به نقد و بررسی این نظریه ها می پردازد و به دنبال ردّ تفصیلی آن ها نیست؛ زیرا نوشتارهای مستقل در این خصوص ما را از این کار بی نیاز کرده است.

ص:219

در عصر حاضر (مدرنیسم) به لحاظ ویژگی های آن به گفتمان غالب محافل علمی، رسانه ای، فرهنگی و حتی نظامی غرب تبدیل شده است. فلسفۀ مدرن، تلقی جدیدی دربارۀ انسان، جهان، مبدأ، و خالق هستی و دین به وجود آورد که تا پیش از آن، به دلیل غلبۀ بینش دینی سابقه نداشت. در این تلقی، بشر دایر مدار عالم و قانون گزار خود شناخته شد و مقصد و مقصود تعریف شده برای او، رسیدن به بهشت زمینی و مدینه ای که تنها علم (به ویژه علوم تجربی) بر آن حکم می راند شد.

«پایان تاریخ» از چشم انداز تاریخی، سیاسی و فلسفی جای بسی تأمل و بررسی است. «پایان تاریخ» و فرضیۀ تناهی پیشرفت به سوءتفاهم هایی جدیدتر منجر شده است. هگل غایت پیشرفت را در حکومت پروسی می دید. بدین معنا که سیر تاریخ را به جای آن که به آینده فراتابد، در حال پایان داد. هگل فرایند تکامل گذشته را شناخت، اما به نحوی عجیب منکر آن در آینده شد.

«فوکویاما» نظریه پرداز امریکایی نیز این نظریه را مطرح می کند که با شکست کمونیسم تاریخ جهان به هدف و پایان خود رسیده است و دموکراسی لیبرال به عنوان تنها سیستم سیاسی ابقا شده است. «او در تحلیل و اثبات نظریۀ خود می افزاید. آن چه ما شاهد آن هستیم نه فقط پایان جنگ سرد، بلکه پایان تاریخ است، نقطۀ پایان تحول ایدئولوژیکی بشریت و جهانی شدن دموکراسی غربی به عنوان شکل نهایی حکومت، میل دستیابی به جامعۀ مصرفی در دراز مدت به لیبرالیسم اقتصادی و سیاسی منجر گردیده و تصور می شود سیستم غربی به طور پایان ناپذیری

ص:220

قابل گسترش است». وی در پایان پیش بینی می نماید: «سده های ملالت باری چشم به راه آدمی است، پایان تاریخ دوره بسیار اندوه باری خواهد بود. پیکار برای اکتشاف، آمادگی برای به خطر افکندن زندگی در راه یک آرمان کاملاً انتزاعی و مجرد، نبرد ایدئولوژیک جهانی که مستلزم بی باکی و شهامت و قدرت تخیل است، همۀ این ارزش ها جای خود را به حسابگری اقتصادی، جست وجوی بی پایان راه حل های تکنیکی، نگرانی های مربوط به محیط زیست و ارضاء توقعات مصرفی پیچیده خواهند سپرد. در عصر مابعد تاریخی که نه از فلسفه خبری خواهد بود نه از هنر، فقط مسئله حفظ و نگاهداشت دائمی حوزۀ تاریخ بشریت در میان خواهد بود». (1)

هانتینگتون دیگر نظریه پرداز غربی معتقد است که پس از پایان جنگ سرد، فرهنگ و هویت مذهبی و به دیگر سخن تمدن موجب تقسیم بندی ها و سرچشمۀ درگیری ها خواهد شد که عمده ترین تمدن ها را تمدن اسلامی، تمدن غرب، تمدن کنفسیوسی، تمدن هندویی تقسیم کرده؛ سایر تمدن ها همچون تمدن ارتدوکس ها، امریکای لاتین، آفریقا و... را تمدن های کوچک می نامد.

خلاصه این که از دید وی کانون اصلی درگیری ها در آینده، بین تمدن غرب و اتحاد جوامع کنفوسیوسی شرق آسیا و جهان اسلام خواهد بود. در واقع درگیری های تمدنی آخرین مرحلۀ تکامل درگیری در جهان نو است. در واقع هانتینگتون بی آن که همچون برخی از تحلیل گران، پایان جنگ سرد را

ص:221

ختم مناقشات ایدئولوژیک تلقی کند، آن را سرآغاز دوران جدید «برخورد تمدن ها» می انگارد.

تافلر که به عنوان یکی از پیشگامان جهانی تغییر و تحول شناخته می شود؛ براین نکته اصرار می کند که هیچ کس به درستی نمی تواند بگوید که در آینده چه اتفاقی رخ خواهد داد. کار ویژه تافلر ارائه مفهومی از اثرات تغییر است. این امر ریشه در دانایی، فن آوری، هنر توانایی برخورد با نتایجی است که زمانی حاصل می شوند که تغییرات پیچیده تکنولوژیکی و اجتماعی بر نگرش ها و منافع گسترده تأثیر می گذارند. (1)

همچنین دانشمندان دیگری از زاویه های متفاوت به فرضیه پایان تاریخ نگاه کرده، حسب تصورات و برداشت های خود، طرحی ارائه داده اند. نکته ای که وجه مشترک این دیدگاه هاست نه پایانی امید بخش که پایانی ناگوار و ناگزیر از پذیرش سرنوشت محتوم است.

مک لوهان با بزرگ نمایی نقش رسانه ها و ارتباطات، آن را موجب پیوند و ارتباط میان ملت ها دانسته که جهان را به عنوان دهکده کوچک در خواهد آورد و زمینۀ یکپارچگی حکومت، آن هم از نوع دموکراسی به عنوان کدخدای این ده را فراهم خواهد کرد.

او بر ادعای خود در پیش بینی آیندۀ جهان و سیطرۀ نهایی

لیبرالیسم می گوید:

انقلاب در عملیات یا اطلاعات سبب شده که افراد کرۀ زمین به راحتی به یکدیگر دسترسی داشته باشند، دسترسی که به مراتب

ص:222

آسان تر از ارتباط افراد یک دهکده در اوائل قرن بیستم است، لذا به طور طبیعی مرزها در نوردیده شده، و فرهنگ ها یک کاسه گشته، و عناصر کلیدی ساختار اجتماعی (اقتصاد، سیاست، فرهنگ و...) همه به سوی یکسان شدن می رود. و این امر طبیعتاً اقتضای تشکیل یک حکومت جهانی واحد را دارد. این حکومت به راحتی و با همان اندیشه که در هر کشور محدود، حکومت های موجود پیدا شده اند، ظاهر می گردد، یعنی فرهنگ و ساختار اجتماعی آن (دهکده جهانی) حکومت خود را معین می کند. و از سوی دیگر با توجه به سرچشمه این انقلاب، یعنی تحول در عملیات یا اطلاعات، که غرب است، تفکر لیبرالیسم بیش از هر فکر دیگر فرصت بسط و عرضه پیدا کرده است. اگر واقع بینانه نگاه کنیم باید منتظر باشیم که فرهنگ ها و تفکرات مختلف سیاسی به نحو طبیعی در داخل فرهنگی غالب حل شوند، و آن فرهنگ غالب همان دموکراسی لیبرال است. (1)

کوتاه سخن آن که از نگاه اینان تاریخ به پایان رسیده و آخرین مرحله رشد و شکوفایی برای بشر رقم خورده است. نکته ای که وجه مشترک این دیدگاه هاست نه پایانی امیدبخش که پایانی ناگوار و ناگزیر از پذیرش سرنوشت محتوم است؛ زیرا از دیدگاه این نظریه پردازان حذف و نابودی یا پذیرش لیبرال دموکراسی، تنها گزینه های پیش روی بشر امروز و نتیجه محتوم سلطه لیبرال دموکراسی است.

ص:223

سپس به صورت کتاب به رشته تحریر درآورد. مضمون اصلی اندیشۀ «فوکویاما» را شاید بتوان در این عقیده یا ادعا خلاصه کرد که «دموکراسی لیبرال» (1) شکل نهایی حکومت در جوامع بشری است.

پیش از همه بهتر است بدانیم چرا وی «دموکراسی لیبرال» را پایان تاریخ می داند و منظور او از این سخن چیست. فوکویاما می نویسد:

این سؤال که آیا چیزی چون تاریخ عمومی(جهانی)بشریت، که

ص:224

در برگیرنده همه زمان ها و تمامی ملت هاست، وجود دارد یا نه پرسش جدیدی نیست، بلکه بسیار قدیمی است. اما وقایع اخیر ما را وامی دارد که دوباره این سؤال را طرح کنیم.از همان ابتدا در جدی ترین و منظم ترین کوشش ها برای نوشتن«تاریخ های عمومی»، گسترش آزادی به عنوان موتور اصلی تاریخ تلقی شده است.تاریخ عبارت از یک سلسله رویدادهای کور نیست،بلکه یک کل معنا دار است که در آن اندیشه های انسانی در مورد ماهیت نظم سیاسی و اجتماعی توسعه می یابد و شکوفا می شود.اگر ما در حال حاضر به جایی رسیده ایم که نمی توانیم دنیایی ذاتا متفاوت از جهان کنونی را تصور کنیم، بطوری که هیچ شاخصی امکان بهبود بنیادی نظم جاری را نشان نمی دهد،در این صورت باید این امکان را در نظر بگیریم که خود تاریخ ممکن است به پایان خود رسیده باشد. (1)

نویسنده کتاب، همانند هگل و مارکس، معتقد است تحول جوامع انسانی بی پایان نیست، بلکه این تحول بالأخره پایان می پذیرد؛ پایان تاریخ زمانی است که انسان به شکلی از جامعه انسانی دست یابد که در آن عمیق ترین و اساسی ترین نیازهای بشری برآورده شود. برای هگل دولت لیبرال، و برای مارکس جامعۀ کمونیستی پایان تاریخ بود. «فوکویاما»به دنبال هگل و همانند وی«دموکراسی لیبرال»را شکل نهایی جوامع بشری و پایان تاریخ تلقی می کند، اما براین نکته انگشت می گذارد که این سخن به آن معنا نیست که سیر طبیعی زاد و ولد و مرگ و میر متوقف خواهد شد یا

ص:225

دیگر وقایع مهمی اتفاق نخواهد افتاد، بلکه منظور این است که احتمالاً دیگر تحول مهمی در نهادهای اساسی و اصول جاری پدیدار نخواهد شد. (1)

فوکویاما می گوید:

تجربیات تلخ قربانیان خشونت های سیاسی، از نازیسم

(اصول عقاید حزب ناسیونال سوسیالیست آلمان که از

نظر اقتصادی مبتنی بر کنترل و نظارت دولت در کلیه فعالیت های اقتصادی_ بدون از میان بردن مالکیت و نقش بخش خصوصی_ و از نظر سیاسی ناسیونالیسم افراطی مبتنی بر اعتقاد به برتری نژادی قوم آریایی است که هیتلر آلمانی ها را اعقاب این قوم می دانست.) و استالینیسم(به نحوۀ اجرای تئوری های مارکسیسم و لنینیسم و همچنین به شیوۀ حکومت او یا زورمداری و حاکمیت مطلق دولت و حزب کمونیست بر مقدرات جوامع کمونیستی اطلاق می شود.) (2) گرفته تا جنایات«پول پوت» (پل پوت(1998_ 1925) سیاست مدار کامبوجی، که جنبش خمر سرخ به رهبری او از 1975 تا 1979 بر کامبوج حکم راند. پول پوت که یک مائوئیست بود در سال 1975 با یک کودتا علیه سینگهام پادشاه این کشور قدرت را به دست گرفت و در مدت چهار سال حکومت خمرهای سرخ دو میلیون نفر از جمعیت هشت میلیون نفری کامبوج را در کشتزارهای مرگ در گودال هایی که در زمین حفر کرده بودند، به رگبار بسته و سپس همان جا به خاک می سپاردند. سرنگونی خمرهای سرخ در سال 1979 با حمله ارتش ویتنام انجام

ص:226

گرفت.)، (1) هر اندیشه ای را در مورد پیشرفت تاریخی نفی می کند. ما آن چنان در انتظار خبرهای فاجعه بار به سر می بریم که گاه خبرهای خوبی را هم که می رسد نمی توانیم بازشناسیم. در واقع خبر خوب رسیده است:«برجسته ترین تحول ربع پایانی قرن بیستم،آشکار شدن ضعف ذاتی و بزرگ دیکتاتوری های جهانی به ظاهر قوی خواهد بود، خواه از نوع راست نظامی و آمرانه باشد یا چپ کمونیست و توتالیتر(وصف رژیم هایی تمامیت خواه است که خود را برای دست یازی و دخالت در تمامی عرصه های زندگی اجتماعی انسان ها، مجاز و محقّ می دانند). (2)

طی دو دهۀ اخیر، بسیاری از این نوع حکومت های نیرومند در سراسر جهان، از امریکای لاتین گرفته تا اروپای شرقی و از اتحاد شوروی گرفته تا خاورمیانه و آسیا، از هم پاشیده اند. گرچه همه به دموکراسی های لیبرال باثبات راه نبرده اند، اما به هرحال دموکراسی لیبرال تنها آرمان سیاسی منسجمی است که مناطق و فرهنگ های متفاوت در سراسر دنیا را به هم پیوند می دهد. به علاوه اصول اقتصادی لیبرالیسم-«بازار آزاد»-گسترش یافته و نتایج بی سابقه ای در زمینۀ رونق مادی جوامع، چه در کشورهای صنعتی توسعه یافته و چه در کشورهایی که در پایان جنگ دوم جهانی جزئی از دنیای سوم فقیر بودند، به بار آورده است. یک انقلاب لیبرال در اندیشۀ اقتصادی، همیشه همراه با تحول به سوی آزادی سیاسی در سراسر دنیا بوده است، البته بعضاً با ترتیب متفاوت و تقدم و تأخر. (3)

ص:227

از دیدگاه وی علی رغم راه های متفاوتی که همگی به«پایان تاریخ» منتهی می گردد، غیر از مدل«سرمایه داری دموکرات لیبرال»، کمتر نسخه ای از تجدد وجود دارد که ظاهر موفقی داشته باشد.کشورهایی که در راه مدرنیزاسیون (مدرنیزاسیون یا متجدد سازی فرایندی است که بر اساس آن، جوامع سنتی به سوی همه یا برخی از شاخص های جوامع مدرن، مانند پیشرفت علمی، رشد اقتصادی، توسعۀ سیاسی و اجتماعی، و تحولات فکری و فرهنگی حرکت می کنند) (1) هستند،از اسپانیا و پرتغال گرفته تا تایوان و کره جنوبی و نیز شوروی و چین، همگی در این جهت گام برمی دارند. (2)

فوکویاما بلافاصله اضافه می کند: «با این حال،نظریه مدرنیزاسیون همانند تمامی نظریه های اقتصادی تاریخ، تئوری کاملاً رضایت بخشی نیست.» (3) او معتقد است که تفسیر اقتصادی مارکس از تاریخ و تمامی علوم اجتماعی جدید که بر مبنای آن درست شده اند، توضیح کاملی از تاریخ جهانی و به خصوص گسست های آن به دست نمی دهد. او درک هگل از تحول تاریخ جهانی را بسیار عمیق تر از درک مارکس یا سایر متخصصان علوم اجتماعی معاصر می داند.

برای هگل اولین موتور تاریخ انسانی فیزیک مدرن و یا افق دائما در حال گسترش تحت سیطرۀ آن نیست، بلکه انگیزه ای کاملاً غیر اقتصادی یعنی«مبارزه برای ارج شناسی»[شناخته شدن ارج شخص از جانب

ص:228

دیگری]است.تاریخ جهانی هگل،مکانیسمی را که ما ارائه دادیم کامل می کند و درک گسترده تری از انسان_ انسان در منزلت انسان_ به دست می دهد، و ما را قادر می سازد که گسست ها،جنگ ها و هجوم ناگهانی خردستیزی را در آرامش توسعه اقتصادی،که خصلت جریان واقعی تاریخ انسانی است، درک کنیم. (1)

اندیشه دوران جدید بر مبنای تفکر دربارۀ ماهیت انسان،یعنی تعینات درونی و ماهوی انسان،به وجود آمد. اندیشمندان مدرن سعی می کردند، برای درک ماهیت انسانی، وضعی را تصور کنند که در آن انسان فارغ از هرگونه قید و بند و تعلقات باشد. فوکویاما می نویسد:

تئوریسین های قدیمی تجدد،نویسندگان قبل از هگل،ماهیت انسانی را نزد اولین انسان یعنی انسان در وضع طبیعی جست وجو می کردند.هابز، لاک و روسو هیچ گاه مدعی این نبودند که وضع طبیعی یک توضیح تجربی یا تاریخی انسان اولیه است بلکه آن را نوعی تجربه مفهومی تلقی می کردند تا از طریق آن جنبه های قراردادی انسا ن ها را کنار زنند و به خصوصیات مشترک تمامی انسا ن ها به عنوان انسان دست یابند. (2)

این متفکران در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که انسان اساساً برای حفظ جان خود کار و تلاش می کند و در این راه از عقل خود بهره می گیرد.آن ها تشکیل جوامع و نهادهای انسانی را با این پیش فرض ها توضیح می دادند.

ص:229

از دیدگاه فوکویاما، هگل نیز به نوعی اولین انسان معتقد است نقاط مشترک زیادی با حیوانات دارد از جمله غریزه حفظ حیات.اما تفاوت اساسی این اولین انسان از حیوانات در این است که او نه تنها به اشیاء واقعی میل دارد، بلکه به چیزهایی هم که کاملاً غیر مادی هستند میل دارد.بالاتر از همه، او به میل دیگران میل دارد یعنی مایل است دیگران ارزش او را باز شناسند. از نظر هگل یک فرد زمانی آگاهی به خود پیدا می کند یعنی زمانی به هویت انسانی خود پی می برد که ارزش او از سوی دیگران شناخته شود. به عبارت دیگر از همان ابتدا انسان یک موجود اجتماعی است. بعضی از حیوانات نیز دارای زندگی اجتماعی هستند، اما رفتار اجتماعی آن ها غریزی است و ناظر به اصل ارج شناسی نیست. طبق نظر کوژو تنها انسان است که می تواند یک شی ء کاملاً بی فایده از لحاظ بیولوژیک را طلب کند، اشیایی مانند مدال یا پرچم دشمن. (1)

ویژگی دیگر «اولین انسان» هگل که بسیار اساسی است این است که انسان نه تنها می خواهد دیگران ارج او را بشناسند، بلکه می خواهد به عنوان انسان باز شناخته شود.آن چه هویت انسانی را به این عنوان تشکیل می دهد _ اساسی ترین و خاص ترین خصلت انسان _ عبارت است از توانایی وی برای به خطر انداختن زندگی خود. بدین ترتیب است که ملاقات «اولین انسان» با سایر انسان ها طبیعتاً مبارزه خشنی را به دنبال می آورد که در آن هر مبارزی با به خطر انداختن زندگی خود، خواهان شناخته شدن ارج خود از سوی دیگران است. انسان حیوانی است

ص:230

اجتماعی، اما اجتماعی بودن وی منجر به جامعه مدنی صلح آمیز نمی شود بلکه منتهی به مبارزه تا حد مرگ می گردد؛ مبارزه ای که هدف آن صرفاً کسب «پرستیژ» و شناخته شدن ارج شخص از سوی دیگری است. این مبارزۀ خونین می تواند سه نتیجه داشته باشد: ممکن است هر دو مبارز کشته شوند که در این صورت زندگی انسانی به پایان می رسد. در حالت دوم ممکن است یکی از طرفین کشته شود، بنابراین خاطر مبارزی که زنده می ماند آسوده و ارضا نمی شود؛ چرا که دیگر کسی نیست که ارج او را بشناسد. بالأخره مبارزه ممکن است به رابطۀ خدایگان و بنده منجر شود یعنی یکی از طرفین به جای آن که جان خود را به خطر اندازد تصمیم می گیرد به زندگی بنده وار گردن نهد. در این حال خاطر خدایگان ارضا می شود؛ چرا که او زندگی خود را به خطر انداخته و بدین وسیله انسان دیگری را واداشته است که ارج او را باز شناسد. بدین ترتیب ملاقات ابتدایی «اولین انسان ها»ی وضع طبیعی هگل،همان اندازه خشن است که وضع طبیعی «هابز» یا وضع جنگ«لاک»؛ اما نتیجۀ آن قرارداد اجتماعی یا هر شکل دیگری از جامعه مدنی صلح آمیز نیست بلکه ایجاد رابطۀ «خدایگان و بنده» است یعنی رابطه ای به اعلی درجۀ نابرابر. (1)

«فوکویاما» تأکید می کند که وقتی سطح زندگی مادی و فرهنگ انسان ها بالا می رود غرور تیموتیک بیش از پیش تشدید می شود.

زمانی که انسان ها ثروتمندتر، تحصیل کرده تر و دارای روحیه ای بازتر نسبت به دنیا می شوند، دیگر خواهان ثروت بیشتر نیستند بلکه می خواهند

ص:231

منزلت آن ها باز شناخته شود.این انگیزه کاملاً غیر اقتصادی و غیر مادی است که توضیح می دهد چرا مردم اسپانیا،پرتغال،کره جنوبی،تایوان و حتی چین،خواست شان تنها اقتصاد بازار نیست بلکه در کنار آن حکومت های آزاد و دموکراتیک، می خواهند. (1)

نویسنده تأکید می کند که مبارزه برای «ارج شناسی» قبل از این که منتهی به بازشناسی عمومی و عقلایی(دموکراسی) شود ممکن است اشکال گوناگون غیرعقلایی به خود بگیرد. این گذار هیچ گاه به آسانی صورت نمی گیرد و بعضاً اتفاق می افتد که شکل عقلایی «ارج شناسی» با اشکال غیرعقلایی آن هم زیستی می کند.از نظر وی اشکال غیرعقلایی «تیموس» (واژه ای یونانی است که افلاطون آن را برای توصیف بخش سوم وجود انسان _ غیر از«میل»و «عقل»_ به کار می برد که همان گرایش به «ارج شناسی نفس» است.) مانند ناسیونالیسم،احساس غرور در کار و غیره رفتار اقتصادی را به انحاء مختلف تحت تاثیر قرار می دهند و از این طریق موجبات ثروت یا فقر ملت ها را فراهم می آورند «ادامه یافتن این تفاوت ها را می توان نشانۀ این امر دانست که زندگی بین المللی دیگر نه به صورت رقابت بین ایدئولوژی های رقیب، بلکه به صورت رقابت بین فرهنگ های مختلف قابل تصور خواهد بود، چرا که اکثر کشورهایی که اقتصادی پر رونق دارند سازمان اجتماعی مشابهی خواهند داشت. (2)

فوکویاما رقابت های شدید در زمینه های گوناگون، از رقابت های علمی و

ص:232

تحقیقی گرفته تا فعالیت های هنری و ورزشی و سیاسی در دموکراسی های لیبرال را عرصۀ بروز صلح آمیز «مگالوتیمیا» (ارج شناسی نابرابر) می داند. جنبۀ دیگری از چشم پوشی از منافع حقیر و مادی انسان بورژوا و ارضاء میل به «ارج شناسی» در جوامع لیبرال مدرن، مشارکت در زندگی اجتماعی است. این دسته از فعالیت ها که هدف های غیر شخصی را دنبال می کند از طریق «نهادهای واسطه ای» و انجمن های داوطلبانه متفاوت مانند احزاب سیاسی،سندیکاها، انجمن های شهری و محلی، سازمان های صنفی، انجمن های مذهبی،ادبی و هنری و غیره صورت می گیرد. علی رغم خوش بینی فوکویاما در مورد «رام کردن» مگالوتیمیا در مورد دموکراسی های لیبرال، او نسبت به آیندۀ دراز مدت این جوامع تردیدهای جدی دارد:«افول زندگی اجتماعی این اندیشه را القاء می کند که در آینده ممکن است ما تبدیل به «آخرین انسان ها» بشویم که تنها به آسایش خود فکر می کنند و از هرگونه میل «تیموتیک» برای هدف های متعالی

محروم شده اند؛ چرا که سخت در جست وجوی رفاه شخصی هستند.

اما خطر دیگری نیز وجود دارد: ممکن است تبدیل به«اولین انسان ها»

نیز بشویم؛ یعنی انسان هایی که درگیر جنگی خونین و بی حاصل،

اما با سلاح های مدرن هستند. در واقع این دو مسئله به هم مربوط است؛ چرا که فقدان میدان عمل منظم و سازنده برای «مگالوتیمیا»، به سادگی می تواند به ظهور مجدد ولی دیرهنگام آن به صورت افراطی یا بیمارگونه منجر شود. (1)

ص:233

ص:234

سوداگرانه است. (1)

فوکویاما برای اثبات نظریه خود دو دسته دلیل می آورد دسته نخست جنبۀ اقتصادی دارد و دسته دوم مربوط به انسان شناسی هگل یا تفسیری از انسان شناسی هگل است که «مبارزه برای ارج شناسی» نام گرفته است.

ص:235

«وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ وَ رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقی». (سوره طه، آیه131)

و نیز:

«لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِلْمُؤْمِنِینَ». (سوره حجر، آیه88)

خداوند خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: به آن چه از زینت های دنیا، به کفار داده ایم دل مبند؛ زیرا این زینت ها و مظاهر دنیا برای امتحان آنان است. در برابر به روزی پروردگار که بهتر از زینت های دنیا و جاودانه تر است دل ببند. (1)

تعبیر از زینت ها و امکانات مادی به شکوفه های دنیا نشان چشم گیر بودن از سویی و زوال پذیری آن از سوی دیگر است. (2) یادآوری این نکته ضروری است که آیه شریفه در مقام سرزنش و نفی امکانات مادی نیست؛ بلکه درصدد نفی این اندیشه است که زینت های دنیا ملاک برتری نبوده و چه بسا برای امتحان افراد است. از دیگر سو دعوت به ارزش های جاودانه است. (3) بنابراین پیشرفت های محیرالعقول دنیای غرب در گستره امور مادی دلیل برتری نظام لیبرال دموکراسی نبوده و به رغم این پیشرفت ها، نباید از ارزش های والای الهی که گشاینده رمز و راز خوشبختی انسان هاست غافل بود. «یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ» (سوره روم، آیه7). پاسخ دلیل نخست فوکویاما از این آیه

ص:236

شریفه روشن می شود که آن چه ایشان به عنوان ملاک برتری و اوج شکوفایی پنداشته است تنها ظاهر کار بوده و از واقعیت بالاتری _ جهان آخرت _ غافل شده اند. اوج شکوفایی و سعادت مندی بشر در توجه به همه ابعاد وجودی وی نهفته است. مهم ترین بعد وجود انسان روح و روان اوست که غفلت از آن خسارتی جبران ناپذیر است. این حقیقت از آیات بعدی قابل برداشت است:

«أَوَ لَمْ یَتَفَکَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَکافِرُونَ *

أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ أَثارُوا الْأَرْضَ وَ عَمَرُوها أَکْثَرَ مِمَّا عَمَرُوها وَ جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَما کانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَ لکِنْ کانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ * ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤُا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤُنَ». (سوره روم، آیه8_ 10)

در آیات یاد شده به اندیشیدن درباره خویشتن و آفرینش آسمان ها و زمین و سیاحت در روی زمین برای عبرت از سرنوشت پیشینیان که در حوزه های گوناگون به پیشرفت های خوبی دست یافته بودند دعوت شده است. و به گناه کاران هشدار داده است که فرجام ناشایستِ انکار آیات الهی نتیجه رفتار زشت آنان است. فراوانی امکانات مادی، همیشه به معنای سعادت و خوشبختی نبوده، چه بسا مایه نگون بختی فرد یا جامعه ای را در پی داشته باشد. بعضی از آیات قرآن به این مهم اشاره دارند:

«فَلا تُعْجِبْکَ أَمْوالُهُمْ وَ لا أَوْلادُهُمْ إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ بِها فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ تَزْهَقَ أَنْفُسُهُمْ وَ هُمْ کافِرُونَ». (سوره توبه، آیه 55)

ص:237

برخی از مفسران در توضیح آیه شریفه گفته اند:

زندگی، زمانی مایه سعادت، و موجب راحتی و لذت و سرور است که بر مجرای حقیقی اش جریان داشته باشد، یعنی آدمی به آثار واقعی آن که همان دانش مفید و عمل شایسته است رسیده باشد، و جز به آن چه خیر او و سودش در آن است مشغول نشود، این حیاتی است که مرگ در آن نیست، و راحتی ای است که آمیخته با تعب و رنج نمی شود، و لذتی است که تلخی و درد در آن راه ندارد، و چنین زندگی، جز در تحت ولایت خدا میسر نمی شود: «أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللَّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ» (سوره یونس، آیه62). اما کسی که به دنیا مشغول شده، و شیفته زینت های دنیوی و مادی شده، آمال و آرزوهای کاذب، او را فریب داده و شیطان از خود بی خبرش کرده باشد، در تناقض های قوای بدنی و تزاحم هایی که بر سر لذایذ مادی درگیر می شود، قرار گرفته، و با همان چیزهایی که آن ها را مایه سعادت خود خیال می کرد به شدیدترین عذاب ها دچار می شود. (1)

از این رو سعادت بشر تنها در سایه ولایت الهی و پذیرفتن دستورات خداوند در حوزه های فردی و اجتماعی زندگی به دست می آید.

ایشان در قسمت دوم به «مبارزه برای ارج شناسی» اشاره می کنند. وی پس از طرح دلیل نخست و بسط مباحث آن و اشاره به تفسیر اقتصادی تاریخ از سوی برخی متفکران، سرانجام درک هگل از تحول تاریخ جهانی

را بسیار عمیق تر از درک مارکس و یا سایر متخصصین علوم اجتماعی معاصر می داند:

ص:238

برای هگل اولین موتور تاریخ انسانی فیزیک مدرن و یا افق دائما در حال گسترش تحت سیطرۀ آن نیست، بلکه انگیزه ای کاملاً غیر اقتصادی یعنی«مبارزه برای ارج شناسی»[شناخته شدن ارج شخص از جانب دیگری]است. تاریخ جهانی هگل، مکانیسمی را که ما ارائه دادیم_ نفی و نقض اندیشه های مارکس با استناد به مواردی از گفتار خودش و در نتیجه موفقیت جوامع سرمایه داری نسبت به جوامع کمونیستی_ کامل می کند و درک گسترده تری از انسان_ انسان در منزلت انسان_ به دست می دهد، و ما را قادر می سازد که گسست ها، جنگ ها و هجوم ناگهانی خردستیزی را در آرامش توسعه اقتصادی، که خصلت جریان واقعی تاریخ انسانی است، درک کنیم. (1)

ایشان مفهوم لیبرالیسم را از آثار فیلسوفانی مانند «هابز» و «لاک» و «هگل» گرفته ولی مفهوم هگلی لیبرالیسم را بسیار بزرگوارانه تر و شریف تر می داند. به اعتقاد وی در مفهوم هگلی، انسان، خودخواه نبوده و تنها به رفاه مادی خود نمی اندیشد؛ بلکه سرنوشت جامعه نیز برای او اهمیت دارد و از فضیلت بی بهره نیست. همچنین درک تاریخ به عنوان«مبارزه برای ارج شناسی»، نگرشی بسیار روشن گر و مفید برای فهم دنیای جدید فراهم می آورد، به خصوص این که ما اغلب عادت کرده ایم تمامی وقایع تاریخی را با دلایل صرفاً اقتصادی توضیح دهیم. (2) فوکویاما می نویسد:

تئوریسین های قدیمی تجدد، نویسندگان قبل از هگل، ماهیت انسانی را نزد اولین انسان یعنی انسان در وضع طبیعی جست وجو

ص:239

می کردند. هابز، لاک و روسو هیچ گاه مدعی این نبودند که وضع طبیعی یک توضیح تجربی یا تاریخی انسان اولیه است، بلکه آن را نوعی تجربه مفهومی تلقی می کردند تا از طریق آن جنبه های قراردادی انسان ها را کنار زنند و به خصوصیات مشترک تمامی انسان ها به عنوان انسان دست یابند.

تفکر درباره ماهیت انسانی، موضوع مباحثی در فلسفه غرب و شکل گیری اندیشه جدید شد. در واقع اندیشمندان غربی با نگاه ناقص به انسان و نیازهای وی برنامه هایی را برای سعادت انسان _ به زعم خویش_ ترسیم و ارائه دادند. ایشان اولین انسان را دارای مشترکات فراوانی با حیوانات دانستند و تلاش های وی را همچون حیوانات برای حفظ حیات تفسیر کردند. اما این اولین انسان، تفاوت هایی هم با حیوانات دارد که میل به ارج شناسی وی از سوی دیگران در همین راستا تفسیر می شود. از این رو تمام تلاش های انسان در زندگی اجتماعی را کوششی برای بازشناخته شدن ارزش انسانی وی از سوی دیگران دانستند. از نظر آنان مبارزه و جنگ برای حفظ جان و شناخته شدن ارج وی از سوی دیگران نتیجه محتوم این میل است. به ناچار در این مبارزه یکی از طرفین درگیری برای حفظ جان خویش به بندگی گردن نهاده و تسلیم خواسته طرف دیگر می شود. این رابطه را به رابطه «خدایگان و بنده» و رابطه ای به غایت نابرابر تعبیر می کنند. کوتاه سخن آن که برخلاف حکومت های دیکتاتوری که رابطه انسان ها_ براساس خدایگان و بنده_ است در لیبرال دموکراسی ارزش انسان ها بازشناخته شده و انسان از آزادی بیشتری در حوزه های فردی و اجتماعی برخوردار است.

ص:240

اشاره شد در پایان فوکویامانسبت به آیندۀ درازمدت این جوامع تردیدهای جدی دارد:

افول زندگی اجتماعی این اندیشه را القاء می کند که در آینده ممکن است ما تبدیل به «آخرین انسان ها» بشویم که تنها به آسایش خود فکر می کنند و از هرگونه میل«تیموتیک» (میل برای ارج شناسی) برای هدف های متعالی محروم شده اند،چرا که سخت در جست وجوی رفاه شخصی هستند. اما خطر دیگری نیز وجود دارد: ممکن است تبدیل به«اولین انسان ها» نیز بشویم یعنی انسان هایی که درگیر جنگی خونین و بی حاصل، اما با سلاح های مدرن، هستند. در واقع این دو مسئله به هم مربوط است چرا که فقدان میدان عمل منظم و سازنده برای«مگالوتیمیا»(ارج شناسی نابرابر)، به سادگی می تواند به ظهور مجدد ولی دیرهنگام آن به صورت افراطی یا بیمار گونه منجر شود.

قرآن کریم انسان را موجودی مرکب از روح الهی و بدن مادی می داند که زمینه بی نهایت صعود یا سقوط را داراست. آیاتی به آفرینش مُلکی انسان: «وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ» (سوره روم، آیه20؛ سوره انعام، آیه2؛ سوره طه، آیه53_ 55؛ سوره فرقان، آیه54 و...) و آیات دیگری به آفرینش ملکوتی او اشاره دارند: (1) «فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی...» (سوره حجر، آیه29؛ سوره ص، آیه72). خداوند پس از کامل شدن آفرینش مُلکی انسان از روح خود در وی دمید و این نشانگر الهی بودن بعد روحی انسان است که در آیۀ فطرت نیز به این معنا اشاره شده

ص:241

است: (1) «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ» (سوره روم، آیه30).

افزون براین، انسان موجودی است که خداوند به وی کرامت بخشیده، و او را بر بسیاری از آفریده های خود برتری داده است: «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلًا» (سوره اسراء، آیه70). و این خود انسان است که با اختیار، یا از پایگاه مکرم خود سود جسته و مسیر کرامت را تا وصول به هدف نهایی می پیماید یا در بستر غفلت، خود را تباه ساخته، به سطح چهارپایان و پست تر از آن تنزل می یابد: «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» (سوره اعراف، آیه179)؛ زیرا این انسان، مختار بوده و می تواند جانب شر یا جانب خیر را در پیش گیرد: «إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً» (سوره انسان، آیه3)و «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُر...» (سوره کهف، آیه29). و آیات دیگری که به آفت ها و آسیب های مسیر انسان اشاره دارند. بنابراین انسانی که مفتخر به تاج کرامت الهی است به بازشناسی ارج خود از سوی دیگران نیازی احساس نمی کند تا از این رهگذر دنیا را میدانی برای مبارزه در این سو قرار دهد. برای انسان مورد نظر قرآن چیزی بالاتر از خشنودی خداوند معنا ندارد: «وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ أَکْبَرُ» (سوره توبه، آیه72). (2)

قرآن با پذیرش اصل تساوی انسان ها در انسانیت (سوره حجرات،

ص:242

آیه13) و اصل عدم سلطه و مالکیت فردی بر فرد دیگر (سوره آل عمران، آیه64، 80) با تجویز آزادی های انسانی و نهی و نفی آزادی های حیوانی و بی قید و شرط، او را در جهت رسیدن به کمال هدایت می کند و به سرزنش کسانی می پردازد که براساس جهان بینی الحادی و انسان شناسی مادّی و اُمانیزم (انسان مداری به جای خدامداری) با نفی خیر مشترک موجود یا قابل شناسایی و یا مهمل و رهاانگاری انسان: «أَیَحسَبُ الإِنسانُ أَن یُترَکَ سُدیً» (سوره قیامة، آیه36) و خلاصه کردن انسان در «مَن غریزی» و اندیشه جبرگرایی (سوره نحل، آیه35) و حاکمیّت قدرت در روابط (سوره طه، آیه64) و منحصر دانستن زندگی به حیات دنیایی: «إِنْ هِی إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنیا نَموتُ و نَحیَا» (سوره مؤمنون، آیه37) و سلب مسئولیّت آخرتی او: «بل یرید الإنسن لیفجر أمامه» (سوره قیامة، آیه5) و تأکید بر عدم ضرورت تربیت معنوی، آزادی را به صورت یک هدف (نه یک ارزش) رهایی مطلق و بی قید و شرط و مباح بودن همه چیز از جمله عدم پذیرش دین، یا پذیرش بردگی دیگران و... می دانند و با اعتقاد به اصالت فرد و لزوم حاکمیت امیال بر عقل، در جهت کسب لذت های حیوانی بیشتر و سود مادی افزون تر می کوشند و در صورت ضرورت، حد آزادی را فقط عدم تجاوز به آزادی دیگران می دانند.

قرآن کریم، هدف از تلاش های انسان را نه برای بازشناسی ارج خویش از سوی دیگران که برای رسیدن به پروردگار می داند: «یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ» (سوره انشقاق، آیه6) (1) این مهم مقتضای

ص:243

رابطه عبودیت و ربوبیت است؛ (1) از این رو تلاش جز در این مسیر نکوهیده است. و آیات زیادی که دعوت به توحید و یگانه پرستی و نفی هر طاغوتی را سرلوحه برنامه انبیاء می دانند. برای نمونه: «و لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ الضَّلالَةُ» (سوره نحل، آیه36؛ سوره آل عمران، آیه79_80؛ سوره انبیاء، آیه25 و...).

کوتاه سخن آن که از نگاه قرآن انسان موحد تنها به خدا می اندیشد و جز او موجودی را فعال مایشاء نمی داند تا در برابر وی کرنش یا برای تسلیم وی برای احترام به خود با او مبارزه کند. عزت و سربلندی از آن خداست؛

«أَ یَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلهِ جَمِیعاً» (سوره نساء، آیه139؛ سوره فاطر، آیه10) و دست یافتن به آن تنها در سایه ایمان به خداوند امکان پذیر است. (2) «وَ لِلهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لکِنَّ الْمُنافِقِینَ لا یَعْلَمُونَ» (سوره منافقون، آیه8).

ص:244

عصری که بسیاری از متفکران جهانی مانند هایدگر، میشل فوکو، لیوتار و... عصر مدرنیته را در حال زوال و ضعف می دانند. وی موضع پسامدرن (Posmodernity) ندارد، بلکه کاملاً برعکس، پیروزی ایده ای را ادعا می کند که با ماهیتی ژئوپولیتیک (رابطه بین منابع زیرزمینی و موقعیت جغرافیایی یک کشور با وضع و موقعیت سیاسی آن است (1) که این جا منظور پیوند خوردن آن با منافع ایالات متحده است) پیوند خورده است. پیروزی غرب و ایدۀ غربی، بیش از هر چیز به علت از پا افتادگی کامل بدیل های نظام یافته معتبر برای لیبرالیسم غربی، نمایان می شود. در حالی که نقطۀ عزیمت پسامدرنیسم لیوتاری، پایان شرح های عمومی کلیت و آزادی، روشن گری و رهایی است. فوکویاما با نقل کلیت هگلی، به شرح مجدد هگل می پردازد و بار دیگر بر روایت لیبرالیسم پای می فشارد. بحث فوکویاما متعلق به مدرنیته است و از بسیاری جهات به تکرار مجدد نظریۀ مدرن سازی می پردازد. مدرن سازی به منزلۀ نظریه ای بدون آینده بود؛ زیرا فرض آن است که کشورهای پیشرفتۀ غربی قبلاً به آن رسیده اند. (2)

وی از درک این نکته ناتوان است که ما به هیچ وجه شاهد پایان تاریخ نیستیم، فقط ناظر پایان روایت های تاریخ گرایانه و بحران شدید ایدئولوژی پیشرفت (Progress) هستیم. برای باور پایان تاریخ باید پیشاپیش پذیرفت که تاریخ دارای جهت است. آن چه پایان می پذیرد، برداشت خطی از تاریخ است؛ تاریخی که فقط دارای جهتی منحصر به فرد باشد، نه خود تاریخ که

ص:245

از نو زاده می شود آن هم به نحو چند مرکزی، جمعی و بیش از همیشه در بردارندۀ معانی فراوان. (1)

چنان که پیش تر گفته شد، فوکویاما تلاش کرده است تا تفسیر کوژویی از هگل را با مبانی لیبرال دموکراسی بیامیزد و تفسیری تاریخ گرایانه از روند حرکت تاریخ و پیروزی نهایی ایدئولوژی بورژوازی جوامع صنعتی (لیبرال دموکراسی) را ارائه کند. در باب روایت هگلی وی از حرکت تاریخ

نیز نکات مهمی وجود دارد. فوکویاما گونۀ غریبی از هگل گرایی را

ارائه می کند که نه هگل گرایی راست _ که دولت گراست _ و نه هگل گرایی چپ _ که مارکسیست است _ بلکه آمیزه ای جدید به عنوان هگل گرایی لیبرال منظور اوست.

در تبیین دیدگاه قرآن به این نتیجه رسیدیم که تصویری که آیات مربوط به پایان تاریخ و روایات آخرالزمان به دست می دهند؛ هنوز تحقق نیافته است؛ زیرا از نگاه قرآن در پایان تاریخ جامعه ای شایسته با حضور مؤمنان صالح در گستره جغرافیایی وسیعی از زمین تشکیل خواهد شد. بسط عدالت، گسترش یکتاپرستی، امنیت و رفاه، حاکمیت دینی و... از اساسی ترین ویژگی های جامعه موعود قرآن در پایان تاریخ است. گفتیم به اعتقاد مفسران شیعه و برخی مفسران اهل سنت، این وعده الهی تاکنون به طور کامل آشکار نشده و تحقق آن تنها به دست مهدی موعود عجل الله تعالی فرجه الشریف امکان پذیر خواهد بود. حتی مفسرانی که خطاب آیات مربوطه را عام گرفته و از محدود نبودن آن به اشخاص و دوره های تاریخی خاص سخن

ص:246

گفته اند؛ در نهایت حکومت مهدوی را از مصادیق کامل آن برشمرده اند. (1) برابر این دیدگاه سخن از پایان تاریخ با استناد به پیشرفت های مادی در گستره حکومت های لیبرال و ادعای اوج شکوفایی بشریت سخنی لغو و بیهوده است. بنابراین پایان تاریخ با ظهور منجی بشریت مجال ظهور خواهد یافت و روشن است برابر محتوای آیات و روایات تاکنون منجی موعود ظاهر نشده است.

این مطلب مورد اتفاق عموم منتظران منجی از همۀ ادیان و مذاهب است. همچنین در ردّ دیدگاه مفسران اهل سنت به گونه ای مبسوط از بازه زمانی پایان تاریخ بحث کردیم و روشن شد که جامعۀ موعود در آیات مربوط به پایان تاریخ، هنوز مجال ظهور نیافته و در آینده به رهبری مصلح کل ایجاد خواهد شد.

ص:247

طرح نظریه برخوردتمدن ها به شهرت جهانی دست یافت. وی پایان جنگ سرد را نه پایان مناقشات، که سرآغاز درگیری ها در آینده می داند. وی تمدن های زندۀ جهان را به هفت و یا هشت تمدن بزرگ تقسیم می کند: تمدن های غربی، کنفوسیوسی، ژاپنی، اسلامی، هندو، اسلاو، ارتدوکس، امریکای لاتین و در حاشیه نیز تمدن آفریقایی. و خطوط گسل میان تمدن های مزبور را منشأ درگیری های آتی و جایگزین واحد کهن دولت _ ملت می بیند. به اعتقاد هانتینگتون،تقابل تمدن ها، سیاست غالب جهانی و آخرین مرحلۀ تکامل درگیری های عصر نو را شکل می دهد؛ زیرا:

_ اختلاف تمدن ها اساسی است؛

_ خودآگاهی تمدنی در حال افزایش است؛

_ تجدید حیات مذهبی وسیله ای برای پرکردن خلأ هویت در حال

ص:248

رشد است؛

_ رفتار منافقانۀ غرب موجب رشد خودآگاهی تمدنی (دیگران) گردیده است؛

_ ویژگی ها و اختلافات فرهنگی تغییر ناپذیرند؛

_ منطقه گرایی اقتصادی و نقش مشترکات فرهنگی در حال رشد است؛

_ خطوط گسل موجود بین تمدن ها امروز جایگزین مرزهای سیاسی و ایدئولوژیک دوران جنگ سرد شده است و این خطوط جرقه های ایجاد بحران و خونریزی اند.

خصومت هزار و چهارصد سالۀ اسلام و غرب در حال افزایش است و روابط میان دو تمدن اسلام و غرب آبستن بروز حوادثی خونین می شود. بدین ترتیب، «پارادایم برخورد تمدنی» دیگر مسائل جهانی را تحت شعاع قرار می دهد و در عصر نو صف آرایی های تازه ای بر محور تمدن ها شکل می گیرد و سرانجام نیز تمدن های اسلامی و کنفوسیوسی در کنار هم، رویاروی تمدن غرب قرار می گیرند. خلاصه این که کانون اصلی درگیری ها در آینده، بین تمدن غرب و اتحاد جوامع کنفوسیوسی شرق آسیا و جهان اسلام خواهد بود. در واقع درگیری های تمدنی آخرین مرحلۀ تکامل درگیری در جهان نو است.

هانتینگتون معتقد است که نظریه اش بر روش شناسی علمی تدوین نیافته، بلکه بر اساس تجربه گرایی تاریخی (Historical Empiricism) طراحی گشته است. او در کتابش شواهدی چون جنگ های صلیبی، مناقشه میان اعراب و اسرائیل، تراژدی بوسنی و هرزگوین و ضدیت غرب به

ص:249

ویژه امریکا علیه انقلاب اسلامی و موارد دیگر را بیان می دارد. (1)

ص:250

به رغم ادعای هانتینگتون، این مقاله مدافع مطلوبیت درگیری بین تمدن ها نیست، بلکه هدف آن طرح فرضیه هایی است که به تشریح چگونگی آینده می پردازند. (1) همان گونه که در انتقاد منتقدان نیز مورد توجه واقع شده است؛ این گونه اظهارنظرها بر درگیری میان ملت ها دامن زده و آتش اختلاف ها را شعله ور می سازد. (2) به بعضی از اشکالات دیدگاه هانتینگتون اشاره می شود:

ص:251

تلقی شد.

یکی از نویسندگان معاصر می نویسد: از نقاط ضعف دیگر مقالۀ «برخورد تمدن ها» این است که هانتینگتون تعریف علمی و مشخصی از تمدن و فرهنگ ارائه نمی دهد و بر پیوستگی وثیق این دو با یکدیگر تأکید می ورزد. به طور کلی هانتیینگتون، تمدن و فرهنگ را دو مفهوم پیوسته و مستتر در یکدیگر تصور می کند. وی معتقد است که تمدن بالاترین سطح گروه بندی فرهنگی مردم و گسترده ترین هویت فرهنگی است که می توان انسان ها را با آن طبقه بندی کرد. ارائه تعریف دقیق و جامع از فرهنگ و تمدن کاری آسان نیست، اما با وجود به هم پیوستگی تمدن و فرهنگ، تفاوت های قابل تأملی نیز در میان آن ها مشاهده می شود که هانتینگتون به آن ها توجهی نکرده است. (1)

از میان تفاوت های مختلف تمدن و فرهنگ، می توان به دو تفاوت عمده ای که اسلامی ندوشن قائل است اشاره کرد: نخست: تمدن بیشتر جنبۀ علمی و عینی دارد و فرهنگ بیشتر جنبۀ ذهنی و معنوی... . دوم: تمدن بیشتر جنبۀ اجتماعی دارد و فرهنگ بیشتر فردی. تمدن تأمین کنندۀ پیشرفت انسان در هیئت اجتماع است. فرهنگ گذشته از این جنبه، می تواند ناظر به تکامل فردی باشد. (2)

بر این اساس مفهوم تمدن در نظریه یا فرضیه هانتینگتون در هاله ای از ابهام بوده و از همین رو معیاری برای تقسیم بندی به دست نمی دهد.

ص:252

ص:253

ص:254

مشکل بزرگی روبه رو خواهد ساخت. شکل گیری جنبش وال استریت_ قیام نود و نه درصدی بر ضد یک درصد_ گواه روشنی بر این ادعاست.

به نظر می رسد جان مایۀ سخنان هانتینگتون را رویارویی تمدن اسلام و غرب تشکیل می دهد. شواهدی که در نظریۀ خویش اشاره می کند گویای این مطلب است. اما باز به گمان خویش با زیرکی از برخورد تمدن های گوناگون سخن می گوید تا شاید از خطر اسلام برای غرب و شکل گیری اتحاد اسلامی بکاهد. و بدین گونه از هدف اصلی خویش در لفافه سخن می گوید. پوشیده نیست آشتی ناپذیری آموزه های اسلامی با فرهنگ لیبرال دموکراسی، برخورد این دو را ناگزیر می سازد. اما نباید از این نکته غفلت کرد که رویارویی اسلام با لیبرال دموکراسی ایالات متحده به مفهوم تقابل اسلام با غرب_ اعم از دولت ها و توده های مردمی_ نیست. چنان که در ادامه نوشتار اشاره خواهد شد.

ص:255

حقوق بشری را موجب شده است. (1) براین اساس انسان ها فطرتاً در جست وجوی صلح بوده و از جنگ و ناامنی ناخشنودند. اما با غبار گرفتن فطرت و جهل و ناآگاهی مسیر قتل و غارت را پی می گیرد. از همین رو دانش و آگاهی با زدودن تیرگی ها از فطرت غبار گرفته، وی را با فواید ارزش های اخلاقی آشنا می سازد. با این وصف در دنیای معاصر که عصر اطلاعات نام گرفته است، سخن گفتن از برخورد تمدن ها را جز در راستای اهداف منفعت جویان و سیاست مداران دنیاطلب و هراس از انحطاط تمدن غرب نمی توان تفسیر کرد.

به رغم قدرت فراگیر تمدن جدید غرب، دیگر تمدن ها گرچه از بسیاری جهات رو به ضعف نهاده اند، اما هرگز از بین نرفته اند و با آشکار شدن ضعف های درونی تمدن جدید غرب از سویی و رشد و آگاهی جوامع از سوی دیگر، بعضی از این تمدن ها، به ویژه تمدن اسلامی در تلاش برای احیای دوباره خود هستند. دیدگاه هانتینگتون هم به گونه ای ضمنی و بلکه صریح، وجود و توان تمدن های غیر غربی، به ویژه تمدن اسلامی را پذیرفته است.

مغالطه ای که در گفتار ایشان قابل پی جویی است، این که جنگ و کشتار و برخورد بیشتر ویژه جوامع بدَوی و به دور از تمدن است. و اساساً مفهوم مدنیت با این ایده اگر نگوییم در تناقض، دست کم در تضاد و تقابل

ص:256

است. این نقص بزرگ تمدن غربی را باید در تهی شدن آن از دین و سیطرۀ خرد بریده از وحی بر ارکان آن جست وجو کرد.

«باید به خاطر داشته باشیم که تمامی تمدن هایی که اطلاعاتی از آن ها در دست داریم، به وسیلۀ دین یا «ایدۀ حاکم» (حاکمیت تفویض شدۀ الهی) که قبلاً به آن اشاره رفت، به وجود آمده اند. تمدن چین بر اساس آیین کنفسیوس و تائو استوار است؛ تمدن غرب بر مسیحیت و تمدن اسلامی بر اسلام؛ همچنان که تمدن رومی بر پایۀ مذهب رومی و تمدن مصری بر اساس مذهب مصر بنا شده بود.» (1)

از این رو بایسته است تشکیل تمدن واحد را از دین بجوییم. «به دلیل مرکزیت و اهمیت ادیان در ایجاد تمدن هاست که فهم متقابل بین ادیان که منشأِ ارزشی و ایده آلی هر تمدن محسوب می شود، در قلب هر گفت وگوی تمدنی که با هدف تفاهم و احترام متقابل انجام می شود، قرار دارد... تصادفی نیست که در طلیعۀ هزارۀ جدید، فراخوان گفت وگوی تمدن ها و نه برخورد آن ها از جهان اسلام و به خصوص توسط سید محمد خاتمی، رئیس جمهوری [وقت] اسلامی ایران برخاسته است؛ سرزمینی که یکی از کانون های اصلی تمدن اسلامی در سیزده قرن گذشته به شمار می رود و حتی قبل از آن نیز قلب امپراتوری و تمدنی عظیم بوده است». (2)

اسلام توانست تمدن ها و قومیت ها و فرهنگ های گوناگون را در زیر پرچم تمدن واحدی گرد آورد. گوناگونی زبان ها، قومیت ها، فرهنگ ها،

ص:257

نژادها، رنگ ها و حتی مناطق جغرافیایی و آب و هوایی جهان اسلام بر کسی پوشیده نیست. اما با تکیه بر مشترکات دینی تمدن اسلامی همچنان روبه گسترش پیش می رود. هرچند مخالفان این تمدن _ که بارها در دیدگاه های خود به عیان بیان کرده اند_ با هراس از توسعۀ آن در تلاش برای خاموش کردن و تضعیف تمدن اسلامی هستند. چنان که پیش تر آموزه های وحیانی از این توطئه پرده برداشته اند (سوره توبه، آیه32_33؛ سوره فتح، آیه28؛ سوره صف، آیه8). به رغم اختلافات یاد شده در جهان اسلام، آموزه های اسلام، ظرفیت گردآوری پیروان خود و دیگر امت ها را با رهبری فردی معصوم در زیر پرچم توحید در خود نهفته دارد. و می تواند

همه انسان ها را در همۀ زمان ها به صورت یک پارچه مدیریت کند و آنان را در یک نظام واحد سازمان دهی نماید. چنان که در عصر نزول این مهم به وقوع پیوست و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همه را از هر رنگ و نژاد و قومیت در تمدن اسلامی جا داد.

کوتاه سخن آن که تمدن اسلامی از توان جذب دیگر تمدن ها و ایجاد یکپارچگی برخوردار است. حال آن که تمدن جدید غربی همواره در پی حذف تمدن های دیگر و تحمیل خود بر دیگران است.

برخلاف دیدگاه هانتینگتون، آموزه های آسمانی قرآن، همگان را به صلح و سازش و هم زیستی مسالمت آمیز فرا می خواند:

«قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ». (سوره آل عمران،آیه64؛ سوره بقره، آیه208)

ص:258

آیه شریفه از اهل کتاب می خواهد تا بر محور توحید که از مشترکات اعتقادی میان ادیان آسمانی است گرد بیایند و یکدیگر را در گسترش توحید و عمل به مقتضای آن یاری رسانند. (1) هانتینگتون بر سلطه غرب تأکید داشته و بر حفظ آن به هر شکلی توصیه می کند: «غرب باید از ارزش ها و موقعیت برتر خود در جهان دفاع کند و در تحقق این هدف نیز باید همکاری با آن دسته از کشورها را تقویت نماید که کشورهای از درون گسیخته اند، مانند روسیه که در حال حاضر به دلایل اقتصادی و امنیتی از پیوستن به هرگونه اتحاد ضد غربی اجتناب می ورزد. در درازمدت نیز غرب باید خود را برای مواجهه با جهانی آماده کند که در آن، دوران تفوق اقتصادی و نظامی غرب به سر آمده و موازنۀ قدرت به نفع دیگری و به ضرر او برهم خورده است.» به علاوه غرب باید «دامنه و قدرت نظامی کشورهای کنفوسیوسی_ اسلامی را محدود سازد؛ از اختلافات و درگیری های موجود بین کشورهای اسلامی و کنفوسیوسی بهره برداری کند و گروه هایی را که در درون تمدن های دیگر به ارزش ها و منافع غرب گرایش دارند، مورد پشتیبانی قرار دهد ...». (2)

اما قرآن برنفی سلطه افراد یا اندیشه ای غیر الهی بر دیگران تأکید داشته و به عنوان یکی از محورهای اتحاد و همبستگی؛ پیروان ادیان را به آن دعوت می کند. پیامبر اسلام از آغازین روزهای نزول آخرین دین آسمانی بر وحدت و یکپارچگی میان پیروان ادیان فراخوانده و از اختلاف و کشمکش پرهیز

ص:259

داده است. از این رو خداوند آخرین پیامبر خود را مایه رحمت بر جهانیان وصف می کند: «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ» (سوره انبیاء، آیه107). روشن است مجال توفیق وحدت بر محور مهر و رحمت افزون تر از وحدت با جنگ و در گیری است. و به بیان دقیق تر امکان وحدت در صورت اول میسور است، نه در صورت دوم. پیامبر اسلام افزون بر فراخواندن پیروان ادیان بر گردآمدن زیر لوای توحید، پادشاهان امپراطوری های قدرتمند عصر خویش را نیز با مهر و رحمت به این مهم فراخواندند. (1) نکته قابل دقت

در این آیات و نامه ها و سیره عملی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این است که گسترش

و فراگیری دین اسلام با منطق و استدلال انجام پذیرفته است. این

در حالی است که دیدگاه های معاصر غربی بدون توجه به خواسته های منطقی جهانیان بر تحمیل اندیشه های خود اصرار دارند. بنابراین از

نگاه قرآن ذات و سرشت روابط میان ملت ها درگیری و منازعه نیست، بلکه مشترکات اعتقادی و فرهنگی با محوریت رهبری مهربان همگان را به هم نزدیک می کند.

به رسمیت شناختن حقوق همه انسان ها با هر رنگ و نژاد و اعتقادی در آموزه های اسلام و عملکرد معصومین ظرفیت بزرگی برای ایجاد وحدت و یکپارچگی میان ملت ها و جهانی شدن دین اسلام است. سفارش به رعایت عدالت نسبت به دشمنان «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامِینَ لِلهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلی أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوی وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ» (سوره مائده، آیه8) نمونه ای از

ص:260

این دستورات است. (1)

خاطرنشان می شود مواضع پاپ ژان پل دوم نیز بر نزدیکی اسلام و مسیحیت با تکیه بر مشترکات اعتقادی استوار است و تنش های موجود بین جوامع اسلامی و جوامع غربی عمدتاً از سیاست «دولت های غربی» سرچشمه می گیرد و نه از «تمدن مسیحی» که مشترکات آن با «تمدن اسلامی» به دلیل یگانگی منشأ توحیدی آن ها بسیار زیاد است.

پاپ ژان پل دوم رهبر کاتولیک های جهان در کتاب «گذر از آستان امید»، در باب روابط کلیسا و جهان اسلام به مشترکات دو دین الهی اشاره نموده و می نویسد:

کلیسا برای مسلمانان که خدای واحدی را که حیّ، قیّوم، رحمان، فعال مایشاء و خالق آسمان و زمین است عبادت می کنند، احترام بسیاری قائل است. آن ها به دلیل اعتقاد به وحدانیت خدا، به ما به ویژه نزدیک ترند.

توجه خاص پاپ ژان پل دوم به نزدیکی اسلام و مسیحیت مقولۀ بسیار مهمی است که از دید هانتینگتون که میراث مشترک فرهنگی یهود و نصاری را تنها عامل وحدت سیاسی و تمدنی می شمارد، به دور مانده است. رهبر کاتولیک های جهان در ادامه، ضمن اشاره به پاره ای از اختلافات تئولوژیکی اسلام و مسیحیت، آمادگی کلیسا را برای انجام دیالوگ و همکاری با جهان اسلام اعلام می کند. (2)

ص:261

ص:262

(غلبۀ تمدن لیبرال دموکراسی بر سایر تمدن ها). بلکه نوعی درگیری عمیق و همه جانبه بین تمدن موج سومی (اطلاعات و ارتباطات) با تمدن های موج دوم (تمدن صنعتی) و موج اول (انقلاب کشاورزی) خواهد بود.

تافلر معتقد است که نوع بشر تاکنون دو موج عظیم تحول را از سر گذارنده است، که هر یک به مقیاس وسیعی باعث محو فرهنگ ها یا تمدن های پیشین شده و شیوه هایی از زندگی را جایگزین آن ها کرده که کلاً در نظر پیشینیان محال می نمود.

او می گوید تحقق نخستین موج تحول_ انقلاب کشاورزی_ هزاران سال طول می کشد، در حالی که تحقق موج دوم_ ظهور تمدن صنعتی_ فقط سیصد سال به طول انجامید. ولی امروز تاریخ از این هم پرشتاب تر پیش می رود و چه بسا که «موج سوم» طی فقط چند دهه به سرعت تاریخ را طی کند و به کمال برسد. همان موجی که بر جامعۀ آیندۀ بشر گسترده خواهد شد و با وقوع انقلاب ارتباطی_ اطلاعاتی، دیگر نخواهد گذارد که زندگی انسان ها بر اساس تمدن موج دومی (یعنی هم شکلی و یکنواختی و دیوان سالاری و اقتصاد مبتنی بر نیروی عضلانی و خط مونتاژ) شکل بگیرد و پیش برود.

البته تافلر بر این مسئله هم تأکید دارد که به موازات دگرگونی اقتصاد کشورها در موج سوم، بخشی از قدرت حاکمیت دولت ها نیز متزلزل خواهد شد و چون بسیاری ناچار خواهند بود دخالت های فرهنگی و اقتصادی دیگر کشورها را بپذیرند، لذا برخوردهای شدیدی پیش می آید که تا جا افتادن کامل تمدن موج سوم ادامه خواهد داشت.

ص:263

به عقیدۀ تافلر (در این کتاب): قدرت آینده امریکا به صورتی روزافزون از دست نهادهای حکومتی (کنگره، کاخ سفید، سازمان های اداری، احزاب) خارج می شود و در اختیار مردم عادی و رسانه ها_ که به طُرُق الکترونیکی با هم مرتبط هستند_ قرار می گیرد. و نیز تافلر قبول دارد که

در حال حاضر بحران های گسترده ای در امریکا_ که از آغاز تشکیل آن

سابقه و نظیر نداشته است_ جامعه امریکا را در خود فرو برده و بحران هایی نظیر بحران خانواده، بحران بهداشت، بحران نظام های شهری و ارزشی

و سیاسی، ایالات متحده امریکا را در سراشیب سقوط قرار داده است.

به این جهت که حکومت امریکا در حال حاضر جز به تکنولوژی و

اقتصاد نمی اندیشد و به مسائلی چون اخلاقیات و فرهنگ و اندیشه بهای لازم را نمی دهد.

از سوی دیگر تافلر معتقد است که یکی از مهم ترین پدیده های موج سوم بازگشت دوران اقتدار و احترام و اهمیت خانواده است؛ زیرا در موج دوم (تمدن صنعتی) نهاد قدرتمند «خانواده» رو به زوال گذاشت و تمام آن چه طی دوران موج اول از ویژگی های خانواده محسوب می شد از دستش رفت. به این ترتیب که: بیماران را به جای پرستاری در منزل روانه بیمارستان ها کردند؛ کودکان به مدرسه و مهد کودک رفتند؛ سالخوردگان را به خانۀ سالمندان فرستادند؛ و زوج ها وقت خود را بیشتر در میهمانی و رستوران و تفریح گاه های گوناگون گذراندند. و لذا آن چه از خانواده باقی ماند فقط پیوندهای عاطفی بود که البته می توانست به آسانی قابل گسستن باشد. اما موج سوم مجدداً خانواده را احیاء می کند و اختیارات و قدرت های گذشته

ص:264

را به خانه و خانواده باز می گرداند. به این ترتیب که: بسیاری با استفاده از کامپیوتر و فاکس و تلفن های چند کاره و سایر وسایل ارتباطی موج سومی، کارهای خود را بیشتر در منزل انجام خواهند داد؛ خریدهای گوناگون به وسیلۀ سیستم های خاص الکترونیک صورت خواهد گرفت و نیازی به خروج از منزل نخواهد بود؛ بسیاری از والدین با استفاده از وسایل ارتباطی مدرن به آموزش فرزندان خود در خانه خواهند پرداخت؛ اغلب نیازهای پزشکی_ حتی جراحی های معمولی _ را می توان با بهره گیری از کامپیوترهای رابوتیک متصل به مراکز پزشکی در منزل انجام داد؛ و نیز مدیران خواهند توانست در خانۀ خود با استفاده از سیستم ارتباط متقابل الکترونیک در جلسات و کمیسیون های اداری شرکت کنند. نتیجه این که وقتی بیشتر وقت اعضای خانواده در منزل گذشت، روابط عاطفی نیز استحکام خواهد یافت و اهمیت و اقتدار خانواده به مراتب بیش از آن خواهد شد که در موج دوم وجود داشت و یا دارد. (1)

ص:265

3. چون صاحبان قدرت فردا، دارندگان دانش و آگاهی و توان اطلاعاتی فراوان امروز هستند، پس می توان نقشه سیاسی آینده دنیا را ترسیم کرد.

4. دموکراسی لیبرال با همه اشکالات عملی خود، بهترین راه و رسم زندگی اجتماعی است. توان اطلاعاتی غرب به نحو طبیعی دخالت آن ها را در یک جمع واحد میسر بلکه ضروری کرده است. پس دنیای لیبرال باید خطر بنیادگرایی را جدی گرفته و تلاش کند از همه امکانات برای جهان شمول کردن ارزش های لیبرال (یکسان سازی) استفاده کند و در این صورت، دنیای آینده که دنیایی با محوریت اطلاعات هست، دارای نظم و همگونی خواهد شد.

ص:266

قدرت سرچشمه می گیرد و مسلم است که این دو، رابطه ای دوسویه دارند. شاعر پر آوازه ایران، فردوسی نیز این حقیقت را در آغازین بیت های دیباچۀ شاهنامه بازگو کرده است:«توانا بود هرکه دانا بود». (1) دانش، سبب فزونی قدرت و قدرت نیز بستر مناسب رشد و شکوفایی علمی را فراهم می آورد. تجربه تاریخی شاهد خوبی بر این مدعاست. دولت مردان دانش دوست به ویژه در دنیای اسلام بیشترین سهم را در شکوفایی و پیشبرد دانش داشته اند. هرچند علمای متعهد در خفقان علمی هم دست از تلاش علمی برنداشته و کاروان دانش را پیش برده اند.

با وجود این نباید از این نکته غافل شد که علم در دنیای غرب علم سکولار است و حساب خود را از دین و حکمت توحیدی جدا کرده و محدود به دانش تجربی شده است. علم عاری از هدایت و عقل سرانجام در خدمت قدرت های فاسد درآمده و از حقیقت خود خالی می شود. در چنین فضایی اگر قدرت مداران به پیشرفت علم کمک کنند، هدفی جز افزودن به قدرت فاسد خویش نداشته و علم را برای خود می خواهند. و دانشمندان به ابزاری در دست قدرت مداران تبدیل شده و در جهت خواسته های آنان گام بر می دارند. اگر عالمان جامعه ای در خدمت قدرت های فاسد قرار گرفتند و آزادگی خویش را از دست دادند، آن جامعه رو به انحطاط رفته و از سعادت تهی می شود. چنان که پیش تر اشاره کردیم بسیاری از نظریه پردازان غربی از وابستگان به حکومت ها و برخی از پژوهش گران مؤسسات تحقیقاتی وابسته به مراکز نظامی هستند. باوجود

ص:267

این، دیدگاه های آنان تا چه اندازه می تواند در جهت منافع و مصالح افراد جامعه باشد؟

اما در فرهنگ اسلامی، علم نه تنها در خدمت قدرت نیست، بلکه به آن جهت می دهد. عالمان برتر از حاکمان هستند و بلکه در مکتب اهل بیت علیهم السلام، حاکم باید امام معصوم یا فقیه عادل باشد. از این رو روایات اهل بیت علیهم السلام سرشار از توصیه های اخلاقی به عالمان، از جمله دوری از حاکمان فاسد، سرزنش عالمان درباری و امربه معروف و نهی ازمنکر حاکمان است. (1) از این رو دین اسلام به رغم سفارش فراوان به دانش اندوزی و تلاش برای تولید علم، از یادگیری هر علمی و با هر انگیزه ای نهی کرده است.

گفتار تافلر، در بیان رابطه علم و قدرت تا اندازه ای پذیرفتنی است؛ اما در تعیین مصداق علم به خطا رفته و دانش سکولار غربی را تنها نسخه شفابخش بشریت معرفی کرده است. امروزه در دنیای غرب عموم افراد جامعه از حقوق یکسان برخوردار نبوده و رنگ، نژاد، دین و مذهب و... تعیین کننده درجه شهروندی و برخورداری از حقوق اجتماعی است. ممنوعیت استفاده ازحجاب برای بانوان و برخورد تحقیرآمیز و گاهی خشن با سیاه پوستان و اتباع آسیایی و آفریقایی در کشورهای غربی و صدها مورد دیگر که در رسانه ها و منابع معتبر گزارش می شود، گواه روشنی بر ناتوانی لیبرال دموکراسی در اداره جامعه و ایجاد همدلی و همبستگی در جامعه است. دلیل این کار را باید در وابستگی دانش غربی به قدرت مداران از

ص:268

سویی و تهی بودن آن از اخلاق و هدایت از سوی دیگر جست وجو کرد.

اما چنان که گذشت در جامعه موعود قرآن، قدرت و زمام امور به

دست صالحان و مؤمنانی است که سعی در گسترش توحید و عدالت و اجتماع در زیر پرچم یکتاپرستی از هر رنگ و نژادی دارند. در جامعه ویژه صالحان هرگونه عامل تفرقه و پراکندگی مانند کفر، نفاق، شرک و ظلم رخت بربسته و جای خود را به عوامل یک پارچگی و صمیمیت مانند یکتاپرستی و عدالت و امنیت همگانی خواهد داد. روشن است چنین جامعه ای سعادت همگان را تضمین می کند و آنان را به سرمنزل مقصود رهنمون می شود.

همچنین نباید فراموش کرد هر دانشی مساوی با توانایی نیست؛ زیرا دانش اعم از دانایی است و توانایی همراه با دانایی و فرزانگی است. از این رو دانشی می تواند قدرت ساز باشد که فرزانگی باشد. چنین دانشی به همه ابعاد وجودی انسان توجه داشته و نه تنها قدرت آفرین است، به قدرت جهت می دهد.

قرآن، صالحان را در پایان تاریخ وارث زمین می داند. در توضیح این واژه گذشت، مؤمنان شایسته کردار که روزگاری در استضعاف و تنگنا بودند؛ با پشتیبانی خدای سبحان از ضعف و تنگنا درآمده و زمام امور جهانیان را به دست گرفته و وارث داشته های کافران خواهند بود. چنان که در امت های پیشین، مستضعفان جامعه، صاحبان قدرت_ که ادعای خدایی می کردند _ را از اریکه قدرت به زیر آورده و در کمال ناباوری دنیازدگان وارث داشته های آنان شدند.

ص:269

کوتاه سخن آن که دانش غربی به دلیل محدود بودن به حوزه دانش تجربی و وابستگی به حاکمان فاسد از مسیر اصلی خود منحرف شده و از هویت واقعی اش تهی شده است. چنین دانشی توانایی ترسیم برنامه سعادت آفرین برای بشر را ندارد. و نتیجه این که ترسیم برنامه آینده تاریخ به دست قدرت مند خدای سبحان است که از مدت ها پیش در کتب آسمانی وعده آن را داده و با فرستادن آخرین رسول آسمانی آن را به کمال رسانده است.دانش بریده از وحی نتیجه ای جز دوری از خدا و مبارزه با سنن آفرینش نخواهد داشت؛ چنان که نمرود و فرعون مصر هم در

برابر خدای سبحان ایستاده و ادعای خدایی سردادند. اما حق تعالی آنان را از اوج قدرت به حضیض ذلت کشید و مؤمنان را از استضعاف به اوج عزت رساند:

«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ آیَةوَ إِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ عَنْ آیاتِنا لَغافِلُونَ»؛ (سوره یونس، آیه92)

پس امروز تو را با زره [زرّین] خودت به بلندی [ساحل] می افکنیم، تا برای کسانی که از پی تو می آیند عبرتی باشد، و بی گمان، بسیاری از مردم از نشانه های ما غافل اند.

ص:270

تردید در یافته های آن است. (1) شهید مطهری منشأهای خطای ذهن از نگاه قرآن را این گونه برمی شمارد: پیروی از گمان (سوره انعام، آیه116)؛ تقلید از گذشتگان (سوره بقره، آیه170)؛ سرعت در قضاوت (سوره روم، آیه7)؛ هوای نفس (سوره نجم، آیه23)؛ و پیروی از کُبرا (سوره احزاب، آیه67). (2) هریک از این عوامل سبب خطای ذهن در برداشت ها و طرح دیدگاه ها خواهد بود. از همین رو بر دانشمندان و اندیشمندان بایسته است تا ذهن و روان خویش را از وابستگی ها و دلبستگی ها رها ساخته و با آزادی و حریت کامل به بحث و پژوهش بپردازند. روشن است این مطلب به نفی عصبیت_ تعصب ناموجه_ اشاره دارد و هرگز به معنای نفی هرگونه اعتقاد و

ص:271

صحیح و دل بستگی به آن نیست.

از این رو انتقاد بعدی در مورد منش سیاسی و شیوۀ برداشت تافلر از منشأ پیدایش اولین بارقه های موج سوم و آیندۀ جهان موج سوم است. تافلر ویژگی های تمدن موج سوم را به گونه ای ترسیم می کند که گویی این تمدن از امریکا سرچشمه گرفته است. وی در کتاب موج سوم می گوید:

این آخرین نقطۀ عطف تاریخی، در ایالات متحدۀ امریکا در دهۀ قبل از 1955 اتفاق افتاد، از آن پس این موج با تفاوت زمانی کمی به بسیاری از کشورهای صنعتی، از جمله انگلستان، فرانسه، سوئد، آلمان، شوروی [سابق] و ژاپن راه یافت.

گویا ایشان به صورت پوشیده این گمان را که الگوی امریکایی توسعه، آخرین مدل تحول در جهان کنونی است، در قالب بحث های خود طرح کرده و به گونه ای نشان داده که امریکا پرچم دار تمدن موج سوم و پیشرو حرکت دگرگونی جهانی است، و موج سوم امریکایی می رود که فراگیر شود.

براین اساس این دیدگاه در راستای منافع امریکا و حفظ سلطه لیبرال دموکراسی طراحی شده و امکان تجویز آن به عموم انسان ها دشوار و بلکه نادرست است.

نظریه تافلر به رغم توجه به تحولات فرهنگی (البته محدود به جامعه امریکا)، امواج رو به تزاید معنویت گرایی و دین گرایی و نفرت از لذت مادی حتی در درون غرب موج سومی و موج دومی (ترکیبی) را نادیده گرفته است. برابر دیدگاه قرآن و روایات نیز امواج دین گرایی در سراسر گیتی به رغم گسترش ظلم، رو به فزونی خواهد گذشت و سرانجام جامعه ای شایسته و

ص:272

عاری از کفر و شرک و نفاق با حاکمیت دینی در پهنه گیتی ظهور خواهد یافت. روشن است جامعه موعود قرآن بدون فراهم شدن پیش زمینه های آن، از جمله فزونی دین داران و دین خواهان مجال توفیق نخواهد یافت. به بیان دیگر از زیر ساخت های چنان جامعه ای، تربیت یافتگان مکتب الهی و فراوانی عِدّه و عُدّه آنان و از همه مهم تر تحول فرهنگی جوامع است. از این رو تغییر و تحولی که در آینده نقشی اثرگذار خواهد داشت نه تحول موج سومی (انقلاب ارتباطات_ اطلاعات) که تحول فرهنگی(با محوریت توحید) خواهد بود. گفتنی است این به معنای نفی تحولات مورد پیش بینی تافلر نیست؛ بلکه نفی بخشی از دیدگاه وی که نقش لیبرال دموکراسی ایالات متحده را بسیار پررنگ کرده و آن را تنها نسخه رهایی بخش بشریت دانسته به شمار می رود است. بنابراین نقشه آینده جهان را تنها ادیان الهی می توانند ترسیم کنند و این وعده تخلف ناپذیر الهی است که بی شک بسیار نزدیک است.

بنابراین الگوی پیشنهادی تافلر از جهت مبانی، اهداف و روش ها توان پاسخ گویی به نیازها به ویژه نیازهای عالی انسان ها را نداشته و از ظرفیت جهانی شدن برخوردار نیست. ناتوانی علوم و ارتباطات غربی در برقراری عدالت و رفع نیازهای عالی انسان ها در حوزۀ داخلی کشورهای غربی شاهدی بر این ادعاست. جنبش وال استریت (قیام99 درصدی در ایالات متحده ضد حاکمیت یک درصدی) در مهد لیبرال دموکراسی مورد ادعای تافلر شکل گرفت. افزون بر این، شکاف طبقاتی در دنیای غرب و گسترش فقر و بیکاری روزافزون و نارسایی های فراوان دیگر_ که تافلر هم اذعان دارد_

ص:273

گواه دیگری بر مدعای ماست. و نباید از یاد برد هرچند امروزه بسیاری از دانش های بشری در انحصار غرب و ایالات متحده است، اما هرگز به مفهوم این نیست که دیگران از توانایی فکری لازم برای تولید دانش بی بهره اند. قدرت های غربی با استضعاف دیگران دانش را به بند کشیده و از نشر آن بخل می ورزند و در بسیاری موارد مانع دست یابی دیگران به دانش و فناوری هستند. ایجاد موانع و مشکلات فراوان در مسیر رشد علمی جمهوری اسلامی یکی از صدها نمونۀ این رفتار های ناپسند است که به رغم آن، دانشمندان ایران اسلامی در بعضی حوزه های دانش با دانشمندان غربی رقابت بسیار شدید و نزدیک دارند و در صورت رفع انحصار بر همگان روشن خواهد شد که حتی همین دانش مادی هم در انحصار لیبرال دموکراسی نیست. و بالأخره آموزه های اسلامی رسیدن به محور قدرت را با هر وسیله ای برنمی تابد. نکته اساسی را با این آیۀ قرآن به پایان می بریم:

«یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیاوَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ»؛ (سوره روم، آیه7)

از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند، و حال آن که از آخرت غافل اند.

دست آخر باید گفت اراده الهی محور حرکت تاریخ است و اراده های مخلوقات و به ویژه اراده های انسانی هم در تکامل تاریخ نقش ایفا می کنند و این اراده ها هم دارای سطوح و نسبت تأثیرهای متفاوتی هستند و هر دو جبهه حق و باطل هم در مسیر و مقصد خودشان توسط حضرت حق امداد

ص:274

می شوند، اما غلبه پایانی با جبهه حق است، نه جبهه باطل. و وظیفه نظریه پرداز سیاسی گمانه زنی برای آینده تاریخ نیست، بلکه باید با در نظر گرفتن مصالح کل جامعه برای بشر برنامه ریزی کرده و آینده بهتری را نوید دهد.

ص:275

که در هر دوره نظام ارتباطی خاصی حاکم است: 1. شفاهی؛ 2. ارتباط کتبی و چاپی؛ 3. دهکده جهانی.

ص:276

در این میان حس شنوایی برای ارتباط با دیگران بیش از سایر حواس به کار می افتد.

ص:277

ص:278

اطلاعاتی که انسان ها خواهند داشت، از چهار گوشه جهان و با سرعت فراوان در اختیارشان قرار خواهد گرفت. [به این ترتیب] جهان بزرگ، روز به روز کوچک تر می شود و انسان ها چه بخواهند و چه نخواهند، گویی در یک قبیله جهانی یا یک «دهکده جهانی» زندگی می کنند. چنین وضعیتی را امکانات الکترونیک فراهم خواهند کرد. (1)

او بر ادعای خود در پیش بینی آینده جهان و سیطره نهایی

لیبرالیسم می گوید:

انقلاب در عملیات یا اطلاعات سبب شده که افراد کرۀ زمین به راحتی به یکدیگر دسترسی داشته باشند، دسترسی که به مراتب آسان تر از ارتباط افراد یک دهکده در اوائل قرن بیستم است، لذا به طور طبیعی مرزها در نوردیده شده، و فرهنگ ها یک کاسه گشته، و عناصر کلیدی ساختار اجتماعی (اقتصاد، سیاست، فرهنگ و ...) همه به سوی یکسان شدن می رود. و این امر طبیعتاً اقتضای تشکیل یک حکومت جهانی واحد را دارد. این حکومت به راحتی و با همان اندیشه که در هر کشور محدود، حکومت های موجود پیدا شده اند. ظاهر می گردد، یعنی فرهنگ و ساختار اجتماعی آن (دهکده جهانی) حکومت خود را معین می کند. و از سوی دیگر با توجه به سرچشمه این انقلاب، یعنی تحول در عملیات با اطلاعات که غرب است، تفکر لیبرالیسم بیش از هر فکر دیگر فرصت بسط و عرضه پیدا کرده است. اگر واقع بینانه نگاه کنیم باید منتظر باشیم که فرهنگ ها و تفکرات مختلف سیاسی به نحو طبیعی در داخل فرهنگی غالب حل

ص:279

شوند، و آن فرهنگ غالب همان دموکراسی لیبرال است. (1)

ص:280

صورت می گیرد. (1)

محمد جواد لاریجانی ضمن بدیهی توصیف کردن مقدمات استدلال مک لوهان می گوید:

نکته مهم این است که نظم اجتماعی فقط براساس دسترسی افراد به یکدیگر سامان پیدا نمی کند، بلکه خود، دلائل و ریشه های متعدد و مهم دیگری دارد. و به عبارت دیگر اگر سایر شرایط مهیا نباشد آن چه دسترسی اطلاعاتی ایجاد می کند، همسایگان را فرسنگ ها از یکدیگر دور می کند به جای این که فواصل را نزدیک سازد. (2)

ص:281

پهنۀ اینترنت و شبکه های اجتماعی فرصتی برای عرضۀ داشته ها و زمینه ای برای تروج اندیشه ها و باورهاست. مشتریان این کالا از سراسر گیتی با ورود به این فضا در پی گم شدۀ خویش خواهند بود؛ هرچند در آغاز ممکن است با فقدان باورهای ناب، به سراب روآورند. اما با عرضۀ این باورها می توان عرصه را بر اندیشه های باطل تنگ تر کرده، کام تشنگان معارف آسمانی را از سرچشمۀ زلال آن سیراب نمود. براین اساس با این گستردگی و فراوانی داده ها در فضای مجازی، مدیریت آن کاری آسان نخواهد بود. چنان که امکان ورود انواع داده ها، مدیریت انحصاری را سلب و آن را به آوردگاه اندیشه ها تبدیل می کند.

هرچند رسانه و تکنولوژی نقش فراوانی در اثرگذاری بر افکار عمومی دارد؛ اما برجسته کردن نقش رسانه و غفلت از محتوای پیام زیان جبران ناپذیری به بار خواهد آورد. غنای اندیشه و پاسخ گویی به نیازهای واقعی انسان ها برپایۀ این اندیشه، سبب فزونی توان مدیریت در این پهنه خواهد بود. راستی آزمایی این ادعا در دنیای معاصر، کار دشواری نیست.

تخیلی بودن دیدگاه ایشان را باید در این نکته جست وجو کرد که وی با غفلت از فرهنگ های معارض با نظام لیبرال دموکراسی، از برتری این فرهنگ و توان جذب و هضم دیگر فرهنگ ها سخن می راند. قدرت مند ترین فرهنگ در برابر آن فرهنگ اسلامی است که به رغم این که در برهه ای از تاریخ مورد هجمۀ سنگین فرهنگ غرب قرار گرفت، اما هیچ وقت به حذف آن نینجامید و اکنون با پرورش نخبگان و اندیشمندان اسلامی در دامن خود می رود تا با بازگرداندن هویت واقعی مسلمانان به

ص:282

فرهنگی فراگیر و جهانی تبدیل شود. چنان که گذشت حق تعالی در آموزه های آسمانی با وعدۀ تخلف ناپذیر، این سیطره را بشارت داده است. و در نقد دیدگاه هانتینگتون به ظرفیت آموزه های اسلامی در این خصوص اشاره رفت.

و از جمله عواملی که این نظریه، نادیده گرفته است ابهام در سرنوشت غرب و احتمال انحطاط یا انهدام آن است که رواج فراگیر آن را دشوار و بلکه ناکام ساخته است. چنان که نظم اجتماعی تنها با ارتباط و دسترسی صرف افراد به یکدیگر سامان نمی یابد و عوامل دیگری در آن نقش دارند که با نبود آن عوامل، خشونت و درگیری نتیجه محتوم این دسترسی خواهد بود. شاید بتوان بعضی دیدگاه های معاصر که بر برخورد تمدن ها تأکید دارد را گواه این ادعا گرفت.تکیه بر نقاط مشترک در مبانی، اهداف، منافع و... از جمله این عوامل هستند که در عصر اطلاعات و ارتباطات مدیریتی جدی و قدرت مند را خواهان است. ناتوانی لیبرال دموکراسی در ایجاد هم بستگی و برادری و برابری که از آموزه های اساسی در اندیشه اجتماعی اسلام است، تهی کردن افراد از هویت واقعی خویش، بردگی نوین در روابط انسان ها و تأکید بر نژادپرستی و... نمونه مواردی هستند که مدیریت این نظام بر رخدادهای جهانی را با چالشی بزرگ روبه رو ساخته و خبر از غروب این نظام به مانند دیگر نظام های مضمحل می دهد.

کوچک شدن دنیا در پی دسترسی آسان انسان ها به یکدیگر، گسترش حوزۀ مدیریتی را موجب می شود که ادارۀ روابط در این مقیاس جهانی کاری آسان نخواهد بود. به دیگر سخن جهان به لحاظ ارتباطات در مقیاس

ص:283

دهکده کوچک تنزل می یابد؛ اما ساکنان آن را گروه فراوانی از انسان ها با فرهنگ ها و قومیت ها و ملیت های گوناگون در پهنۀ جهان تشکیل می دهند که مدیریت آن را با دشواری فراوان روبه رو می سازد. عیان شدن ضعف های لیبرال دموکراسی در کمتر از این مقیاس گواه روشنی بر ناکامی آن در مدیریت جهانی با گستره ای بیشتر است.

با این وصف پایه های سست و لرزان نظریه مک لوهان آشکار می شود.

افزون بر این از نگاه قرآن گستردگی ارتباطات و انفجار اطلاعات دلیل بر برتری لیبرالیسم و سیطره آن بر جهان نخواهد بود. به زعم این که غرب، خاستگاه انقلاب اطلاعات است پس ناگزیر فرهنگ لیبرالیسم، فرهنگ غالب در آیندۀ جهان خواهد شد تصور باطلی است. در بیان دیدگاه قرآن معلوم شد بنی اسرائیل به رغم این که در ظاهر در موضع ضعیفی نسبت به فرعونیان بودند اما وارث سرزمین آنان با همۀ امکانات شان شدند. به نظر می رسد تعبیر «وراثت زمین از سوی مؤمنان در پایان تاریخ» (سوره انبیاء، آیه105) گویای این نکته است. نبود گزارش های تاریخی مبنی بر امحای آثار تمدنی فرعونیان به گاه تسلط بر سرزمین آنان، سبب تقویت این ادعاست. همچنین بعضی از آیات قرآن باطل بودن چنین اندیشه ای که دست یابی به امکانات فراوانی سبب تسلط تمام عیار بر دیگران خواهد شد را روشن می سازد:

«أفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کانُوا أَکْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ فَما أَغْنی عَنْهُمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ * فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ». (سوره غافر، آیه82_83)

ص:284

خداوند، سرکشان در برابر دعوت انبیا را به سیر و گردش در زمین برای عبرت آموختن از سرنوشت پیشینیان فرا می خواند که به رغم فراوانی امکانات مادی دچار چه سرنوشتی شدند. و آنان به شدت در برابر دست یابی به علوم ظاهری و خبرویت در آن دچار شیفتگی و فریفتگی شدند و از علوم و معارف الهی روی گردان شده، آن را به استهزاء گرفتند. (1) و آیات دیگری که از پیروزی گروه اندک با اراده الهی بر گروه بزرگ خبر می دهند (سوره بقره، آیه249). بنابراین ضمن پذیرش حرکت جهان در مسیر یکپارچگی، سلطه لیبرالیسم بر ارکان جهان در پایان تاریخ را توهمی باطل می دانیم. آیات «فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغالِبُونَ» (سوره مائده،آیه56؛ سوره مجادله، آیه21) پیروزی حزب توحید را بشارت می دهند.

ص:285

هویت اصیل خویش تهی نموده است. و با هجمه به باورها و ارزش های اصیل جوامع، یقین به فقدان نظام برتر از لیبرال دموکراسی را به ارمغان گذاشته است. به واقع طرح این دیدگاه ها در عصر کنونی نیز کوششی بر پنهان کردن صدای شکسته شدن پایه های تمدن جدید غرب است تا صباحی چند غروب تاریخ غرب را به تعویق بیندازند. چنان که منتقدانی در درون تمدن غرب نیز بر این غروب آگاه شده و به چاره جویی افتاده و گاهی از گذار از مدرنیته به پست مدرن خبر داده اند. در پایان به نقد کلی این دیدگاه ها و ضعف و ناتوانی تمدن جدید از جهانی شدن پرداخته از برتری اندیشه و ایدۀ آسمانی و توان جهان شمولی آن سخن می گوییم:

ص:286

نظر مفهوم و مصداق، با هم یکسان فرض کرد و جهانی شدن را با جهانی سازی یکی دانست، بلکه این دو جریان از یکدیگر متفاوت

و متمایزند و در واقع، ما شاهد تحقق دو پدیده و دو فرایند هستیم که از نظر مفهوم شناختی، باید «جهانی شدن» را به عنوان یک فرایند تحول طبیعی و فناورانه بشری دانست، و «جهانی سازی» را به عنوان طرحی برای تحمیل الگوی فرهنگی یا سیاسی و اقتصادی غرب و معادل غربی سازی توصیف کرد.

ارتباطات متقابل، تشدید و تقویت آگاهی، سرعت فزاینده و گسترده ارتباطات و مبادله اطلاعات، کلّیت و گستره تأثیرات، چند بعدی و پیچیدگی از اساسی ترین شاخصه های جهانی شدن است.

ص:287

همگانی است و آیینی است که رسالت آن هدایت و نجات تمام انسان ها در همه عصرها و نسل هاست. جهانی بودن اسلام در بخش یکم نوشتار مورد پژوهش قرار گرفت. افزون بر آن در آیات و روایات فراوانی این مهم مورد توجه واقع شده است. برای نمونه: «قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً» (سوره اعراف، آیه158)؛ «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُون» (سوره سبأ، آیه28) و... . روایاتی از منابع فریقین هم در متن پژوهش مورد استناد قرار گرفت.

با نگاهی ژرف و اندیش مندانه به آموزه های اصیل اسلام و قرآن، ظرفیت جهانی شدن و جهان شمولی این دین آسمانی را می توان دریافت.

برخی از مهم ترین ویژگی های جهانی شدن دین حق _ دین مورد نظر آیات قرآن _ را می توان این گونه برشمرد:

1. جامعیت وکامل بودن: اسلام به مثابه یک دین جامع و کامل، ناظر به همه ابعاد حیات بشری است و با عمیق ترین و عالی ترین معارف خود پاسخ گوی عموم نیازهای بشری است.

2. ذاتی بودن جهان شمولی دین اسلام: چنان که از نتایج پژوهش در بخش یکم به دست آمد جهانی بودن از ویژگی های ذاتی دین اسلام است. این ویژگی را باید در چگونگی آموزه ها و هدف رسالت و تکامل ادیان جست وجو کرد. جهانی شدن اسلام افزون بر جنبه اعتقادی مبتنی بر عقل و فطرت انسانی است. در تبیین دیدگاه قرآن گذشت، اسلام، دین حق و متعلق به همۀ بشریت و دست آخر بر همۀ ادیان غلبه خواهد داشت.

3. الهی و فطری بودن اسلام: دین اسلام موافق با عقل و فطرت انسان

ص:288

بوده و محدود به زمان و مکان خاصی نیست.

4. ارادی و درونی بودن تحول فردی و اجتماعی در اسلام: فرایند جهانی شدن اسلام بر اساس اراده و انتخاب آگاهانه و گرایش قلبی افراد شکل می گیرد و از درون به بیرون است، ولی «جهانی شدن» کنونی به نوعی، تغییر از بیرون به درون و به صورت جبری و تحمیلی است؛ یعنی انسان ها باید از روی آگاهی و باور درونی، تصمیم به تغییر و اصلاح بگیرند، نه با اجبار شرایط بیرونی، یا به وسیله تلقین و القای رسانه ها، وادار به تغییر سبک زندگی و نوع ارتباطات شوند.

5. دعوت به علم و عقلانیت: یکی از مهم ترین زمینه های جهانی شدن و مقبولیت عام یک فرهنگ، عقلانی بودن آن و توانایی پاسخ گفتن به نیازهای اساسی بشر است. از جمله دیگر ویژگی ها و قابلیت های ذاتی اسلام برای جهانی شدن و بسط در بین سایر ملت ها و فرهنگ ها، اصل «عقلانی بودن آموزه های آن» است و جهانی شدن اسلام به معنای جهانی شدن علم و عقلانیت و معنویت و عدالت و امنیت و رشد و تعالی انسان ها در سراسر جهان است. (1)

ص:289

تفاوت دارد که به اختصار بدین شرح است:

1. جهانی سازی غرب بر مبانی و زیرساخت ها و اصول فکری و فلسفی تمدن غرب شکل گرفته است. که عبارتند از:

تکیه بر عقلانیت بشری و علم اثبات گرایانه، اومانیسم (انسان محوری)، لیبرالیسم (تأکید بر آزادی مطلق انسان)، سکولاریسم (تأکید بر استغنای بشر از دین).

در مقابل، برخی ازمبانی جهانی سازی قرآن عبارتند از:

فطرت گرایی، ارج نهادن به عقل و علم، اعتقاد به وجود رابطه جهان هستی با مبدأ، غایت مندی نظام آفرینش و به ویژه انسان، استمرار و تداوم نظام هدایت و رهبری الهی و اصل حاکمیت ارزش های الهی.

2. فرهنگ غرب که بر مبنای ارزش های غیردینی و سکولاریستی

و مادی گرایانه شکل گرفته است، به دلیل مبانی خاص فکری و فلسفی خود، هرگز نمی تواند تأمین کننده نیازهای واقعی انسان ها به حقیقت، عدالت و معنویت و امنیت و صلح باشد و از این نظر، جهانی شدن غرب لزوما به بهتر شدن وضعیت زیست جهان و تأمین امنیت و تحقق عدالت و صلح نمی انجامد.

3. الگوهای پیشنهادی نظریه های معاصر تحمیل مدلی از اندیشه و حکومت خاص به سایر ملت ها بدون ایجاد فرصت اندیشیدن است که نتیجه و دستاورد نهایی آن استضعاف بیشتر مردم و الحاد و رواج فساد اخلاقی و اجتماعی و بی عدالتی و فقر و تبعیض و استثمار است.

البته با دقت بیشتر و با مراجعه به پژوهش های مستقل به وجوه تمایز

ص:290

زیادی می توان دست یافت که برای پرهیز از طولانی شدن به همین مقدار بسنده شد.

ص:291

هدف های متعالی محروم شده اند، چرا که سخت در جست وجوی رفاه شخصی هستند.اما خطر دیگری نیز وجود دارد: ممکن است تبدیل به «اولین انسان ها» نیز بشویم یعنی انسان هایی که درگیر جنگی خونین و بی حاصل، اما با سلاح های مدرن هستند.در واقع این دو مسئله به هم مربوط است؛ چرا که فقدان میدان عمل منظم و سازنده برای«مگالوتیمیا»، به سادگی می تواند به ظهور مجدد ولی دیرهنگام آن به صورت افراطی یا بیمارگونه منجر شود». (1)

نگارش آثاری همچون «پس از پایان تاریخ»، «پس از نومحافظه کاری»، «پایان نظم» و... از سوی وی که بیان کننده تغییر در نگرش به نظریه پایان تاریخ و روشن بینی نسبت به جامعه ایالات متحده است، نیز گواه دیگری بر بازگشت از دیدگاه پیشین یا دست کم بازبینی اساسی در آن است.

هانتینگتون نیز بعدها در مصاحبه های خود به تعدیل در دیدگاه خویش اشاره کرد. از جمله در پاسخ به پرسش سردبیر فصلنامۀ امریکایی نیوپرسپکتیوز کوارترلی دربارۀ نظریۀ برخورد تمدن ها می گوید: «نخست باید تأکید شود که من صرفاً فرضیۀ محتملی را که در مورد سیر احتمالی مسائل جهانی وجود دارد، تشریح کرده ام و نه پیش بینی قطعی رخدادهای جهانی را. لیکن ادلۀ فراوانی وجود دارد که می توان (با استناد به آن ها) خطوط گسل بین تمدن ها را مرزهای درگیری های آینده دانست». (2) این بیان بر محتمل بودن و خدشه پذیری این دیدگاه تأکید داشته و امکان مردود دانستن آن را

ص:292

می پذیرد. هرچند در مصاحبه های دیگر با تصریح بیشتری به این امکان اشاره می کند.

ظهور قدرت های بزرگی مانند چین و ژاپن و سقوط اقتصادی ایالات متحده نیز تافلر را دچار آشفتگی و ناگزیر از بازبینی در دیدگاه موج سومی اش کرده است.

افزون بر این، دیدگاه های مزبور از سوی اندیشمندان غربی و به ویژه از سوی همین اندیشمندان مورد نقد و ارزیابی و مردود دانسته شده است. نظریۀ برخورد تمدن ها از سوی تافلر و فوکویاما مورد انتقاد قرار گرفت. (1) چنان که این دیدگاه و دیدگاه های دیگر نزد دیگر اندیشمندان غربی

پذیرفته نشد. برخی از نویسندگان در آثار خود به فهرستی از این منتقدان اشاره داشته اند. (2)

با این وصف که این دیدگاه ها در خاستگاه خود پذیرفته نشده و گذشته از آن، صاحبان این اندیشه ها ناگزیر از بازبینی شده و به دیده تردید به آن نگریسته اند؛ چگونه می توان این دیدگاه ها را به عنوان نسخه ای برای عموم انسان ها تجویز کرد و از پذیرش محتوم آن سخن گفت.

در برابر چنان که گذشت آموزه های آسمانی قرآن دربارۀ پایان تاریخ، دیرینه ای به درازای وحی داشته و همچنان باثبات و بدون تغییر و با پذیرش از سوی ایمان آورندگان به خدای سبحان، پرتوافشانی می کند؛ و نور امید را بر دل های مستضعفان جهان می تابد.

ص:293

ص:294

از آن جا که پیش بینی دینی بر وحی و علم الهی تکیه دارد از ارزش و اتقان ویژه ای برخوردار بوده و تردیدی در درستی آن وجود ندارد. نمونه هایی از این دست غیب گویی که در تاریخ محقق و مشاهده شده گواه روشنی بر این ادعاست. از سوی دیگر چنان که اشاره شد پیش بینی وحی دربارۀ پایان تاریخ با فطرت انسانی هماهنگ بوده و کامل ترین الگو برای پاسخ گویی به نیازهای واقعی بشر است. جای گرفتن انسان های شایسته بر مسند امور و کوشش آنان در گسترش شاخصه های یک پارچگی مانند توحید و عدالت و از میان برداشتن موانع این یک پارچگی همچون فقر و شکاف طبقاتی، ظلم و بیدادگری، شرک، کفر، نفاق و فسق نشان از همسو بودن این دیدگاه با فطرت انسان ها دارد.

اشاره رفت که بعضی از نظریه های معاصر در هیچ یک از این موارد جای نمی گیرد. چون که نه پیش بینی دینی است و نه کاهنانه و نه استوار بر روند تاریخ یا پیش بینی محدود. و به اقرار خود یا منتقدان به دور از قواعد علمی است. و حتی اگر بتوان آن ها را در زمرۀ پیش بینی علمی یا محدود یا روند تاریخی به شمار آورد؛ نمی توان همیشه و در همه جا به آن اعتماد کرد و از خدشه ناپذیری آن اطمینان حاصل کرد. چنان که به وضوح به خدشه پذیری آن ها اشاره شد.

نام گذاری پایان تاریخ بر مرحله ای از تاریخ در حال تجربه، و سخن گفتن از برتری نظامی خاص بدون به دست دادن معیار منطقی، گفتاری ناموجه و بدون دلیل است. آموزه های وحی با برشمردن نشانه هایی برای پایان تاریخ (در ادامه نوشتار آمده است) به روشن گری پرداخته و زمینۀ آمادگی انسان ها

ص:295

برای پذیرش الگوی پیشنهادی وحی را فراهم ساخته است. چنان که با بیانی همسو با فطرت بشر از فرستادن پیامبر به عنوان رحمت برای جهانیان (سوره انبیاء، آیه107) و دعوت به اصول مشترک مانند توحید (سوره آل عمران، آیه63) و پیراستن جامعه از عوامل پراکندگی و تشتت (سوره یوسف، آیه39) خبر داده است.

ص:296

خواهد شد. از این رو تاکنون به طور کامل به مرحله ظهور و بروز نرسیده است. به خلاف دیدگاه های غربی که بدون هیچ گونه پشتوانه فکری مرحله ای از تاریخِ در حال تجربه را پایان تاریخ تلقی کردند؛ آموزه های آسمانی با پیش گویی از مراحل تکامل تاریخ، آینده ای سرشار از نور امید را پیش تر بشارت داده و بر مؤلفه ها و ویژگی های آن تأکید داشته اند. با وجود این، قرآن مانند برخی موارد بنابه مصالحی از تعیین وقتی مشخص برای آن پرهیز کرده (1) و تنها به بیان و توصیف ویژگی های آن بسنده کرده است. روشن است، قرآن با پیش گرفتن چنین رویه ای امکان سوء استفاده و هموار بودن مسیر بر شیادان و کج اندیشان را بسته است. خلأ چنین فضایی در غرب زمینه رخ نمایی و جولان دادن اندیشه های معاصر شده است.

دیدگاه کلی قرآن درباه پایان تاریخ و سرانجام بشر، دیدگاهی خوش بینانه بوده، سرانجام سعادت مند جهان، همان تحقق کامل غرض از آفرینش انسان هاست که چیزی جز عبادت خداوند نخواهد بود: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» (سوره ذاریات، آیه56)؛ چنان که به این حقیقت در تبیین دیدگاه قرآن اشاره شد.

کوتاه سخن آن که آیات ناظر به آینده جوامع انسانی، بر عنصر خوش بینی در جریان کلی نظام طبیعت و طرد عنصر بدبینی درباره پایان کار بشر تأکید ورزیده، به نوعی فلسفه تاریخ براساس سیر صعودی و تکاملی آن اشاره دارد.

این امر بشارتی بر بشریت به ویژه مؤمنان خداپرست است تا همواره نور

ص:297

امید در دل هایشان روشن بماند. مقصود این که قرآن به رغم مشخص نکردن وقتی خاص، پایان سعادتمند را بسی نزدیک می بیند. آیات مربوط به قیامت هم گویای این حقیقت هستند که قیامت بسیار نزدیک است و پایان تاریخ مرحله ای قبل از قیامت و پایان جهان است. (سوره انبیاء، آیه1). چنان که در روایاتی از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم بعثت آن حضرت همراه با قیامت توصیف شده است. (1) برابر آیات قرآن برخورداری از دانش مادی و تکنولوژی برتر سبب برتری همیشگی و تعیین سرنوشت آینده را در پی نخواهد داشت؛ زیرا به رغم پذیرفتن رابطۀ علم و قدرت نباید از این نکته غافل شد که قدرت حاصل از دانش انسانی و مادی، محدود به قدرت مادی خواهد بود. اما دانش الهی سبب پیوند یافتن به قدرت واقعی _ خدای سبحان _ شده و برخورداری از عموم قدرت ها را به دنبال خواهد داشت. علمی که حاصل آن خشیت از خداست. از همین رو فرضیه اصلی پژوهش اثبات پذیر و فرضیه مخالف ابطال پذیر است.

ص:298

ص:299

ص:300

به اهمیت ویژه این موضوع، به اجمال دیدگاه وحی در این خصوص بررسی و در ذیل به تطبیق اجمالی مباحث پیرامونی آن از دیدگاه قرآن و نظریات معاصر پرداخته می شود. روشن است در این مجال کوتاه به تفصیل مباحث حکومت نمی توان پرداخت. از این رو به اختصار به مبانی حکومت، اهداف، شکل، زمامداران و برنامه های آن با رویکردی تطبیقی خواهیم پرداخت.

ص:301

هم اشاره شده است، تنها خدا شایسته پیروی و اطاعت است و پیروی

از دیگران جز در صورتی که از سوی خدا تعیین شده اند معنایی ندارد.

و در واقع اطاعت از پیامبران و اولیای الهی هم اطاعت از خداست.

از این روست که در پایان تاریخ حکومت به دست کسانی خواهد بود

که از سوی خدا مأمور تشکیل حکومت هستند. چنان که در تبیین دیدگاه قرآن گذشت، تعبیرات به کار رفته در آیات مربوط به پایان تاریخ گواه این مدعا هستند.

این در حالی است که حکومت های لیبرال دموکراسی بر پایه

آزادی، فردگرایی، عقل گرایی، تجربه گرایی، تساهل و تسامح، انسان محوری و علم گرایی بنا شده اند (1)چنان که مشخص است هر یک از این مؤلفه ها برپایه منافع فردی و به دور از هرگونه انگیزه معنوی، خیرخواهانه یا جمع گرایانه و بریده از هرگونه نیروی ماورایی و فراانسانی است. از همین رو به دلیل محدودیت های بشری، همواره باید قوانین بشری در معرض آزمون و خطا باشند که اتلاف عمر انسان، هدررفت نیروهای وی و بازماندن از سعادت خویش نتیجه محتوم چنین قوانینی است.

تجربه تاریخی مکتب های بشری، به ویژه در قرن اخیر بهترین شاهد این ادعاست. بروز و افول مکتب ها و ایسم های گوناگون در سده اخیر و نقض و اصلاحات قوانین بشری به دلیل ناتوانی انسان گسسته از وحی، از برنامه ریزی برای سعادت فرد و جامعه است.

ص:302

ص:303

اجرای فریضه امر به معروف و نهی از منکر از وظایف حاکمان اسلامی ذکر شده است.

چنان که در آیه ای دیگران برپایی عدل و قسط از اهداف بعثت انبیا شمرده شده است. «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْط» (سوره حدید، آیه25). برخی مفسران از این آیۀ شریفه ضرورت تشکیل حکومت را برداشت کرده اند؛ زیرا برپایی عدالت جز در سایه حکومت میسر نیست. (1) نکته ای که در آیۀ شریفه قابل دقت است، برپایی عدالت از سوی افراد جامعه است. یعنی بهترین عنصر برای اجرای عدالت آحاد جامعه هستند که به دست خود عدالت را برپاکنند. پیامبران خدا افراد جامعه را به گونه ای تربیت می کنند که خود خواستار برپایی عدل و قسط بوده و با جان و دل آن را پذیرا می شوند.

چنان که گذشت در پایان تاریخ جامعه ای ویژه، امن و عاری از کفر و شرک و نفاق از سوی صالحان تشکیل خواهد شد. زمامداران این جامعه بیش از هر چیزی به برپایی عدالت، رعایت حقوق انسان ها و اجرای دستورات خدای سبحان که تأمین کننده عموم خواسته های انسان است تأکید خواهند داشت.

اما اهداف حکومت های لیبرال در تأمین خواسته های مادی، فردی، دنیوی و شهوانی انسان خلاصه می شود. پیش تر اشاره شد این امر ریشه در هستی شناسی و انسان شناسی ناقص این نظام سیاسی دارد. در این نظام، انسان دایرمدار همه چیز بوده و خواسته های وی بر هرچیزی پیشی دارد.

ص:304

خواسته هایی که قرآن، این گونه توصیف می کند: «بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَأَمامَهُ * یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَة» (سوره قیامة، آیه 5 _ 6). یعنی انسان می خواهد در طول عمرش به فساد مشغول باشد؛ تا بدان جا که از روی تمسخر می پرسد قیامت کی فرامی رسد؟! (1) نظامی که بر اساس خواسته های انسانی با این ویژگی پی ریزی شود، فرجامش مشخص است.

ص:305

آنان را واداشت تا لیبرال دموکراسی را عالی ترین شکل حکومت و غایت شکوفایی و تمدن انسانی معرفی کنند.

آموزه های وحی نه بر نبرد ایدئولوژیک که بر سیر تکامل ادیان تأکید دارد؛ «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلی ذلِکُمْ إِصْرِی قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدِینَ» (سوره آل عمران، آیه8). پیامبران الهی برابر عهد و پیمانی که با خدا دارند مسئول همکاری و همیاری با سایر پیامبران هستند تا این حلقه هدایت بشر کامل شده و آرزوی دیرینه او به ثمر نشیند. «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً» (سوره مائده، آیه3). دین اسلام نه با رویارویی که براساس سنتی الهی دینی کامل و برگزیده شد تاآخرین پیام های هدایت را به عموم انسان ها برساند. «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُون» (سوره توبه، آیه33). به رغم ناخشنودی مشرکان و مخالفان؛ آیین اسلام بر همه ادیان غالب و دینی فراگیر خواهد شد. چنان که اشاره شد سیاق آیات سوره انبیاء هم گواه این معناست. «وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِین» (سوره انبیاء، آیه107).

أی أنک رحمة مرسلة إلی الجماعات البشریة کلهم_ و الدلیل علیه الجمع المحلی باللام_ و ذلک مقتضی عموم الرسالة.

و هو صلی الله علیه و آله و سلم رحمة لأهل الدنیا من جهة إتیانه بدین فی الأخذ به سعادة أهل الدنیا فی دنیاهم و أخراهم.

ص:306

و هو صلی الله علیه و آله و سلم رحمة لأهل الدنیا من حیث الآثار الحسنة التی سرت من قیامه بالدعوة الحقة فی مجتمعاتهم مما یظهر ظهورا بالغا بقیاس الحیاة العامة البشریة الیوم إلی ما قبل بعثته ص و تطبیق إحدی الحیاتین

علی الأخری. (1)

تو رحمتی هستی که به سوی همه جماعت های بشری فرستاده شده ای. این معنا از «ال» عالمین که جمع است به دست می آید؛ علاوه بر این که مقتضای رسالت هم همین است. و اما این که چطور برای همه اهل دنیا رحمت است؟ دلیل آن این است که دینی آورده که در سایه آن سعادت دنیا و آخرت تأمین است. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم برای اهل دنیا رحمت است؛و این مهم از مقایسۀ آثار نیکی که در پی بعثت پیامبر در جوامع بشری به راه افتاد با وضعی که پیش از آن داشتند کاملاً روشن می شود.

از نگاه قرآن، بشر در پایان تاریخ، حاکمیت دینی گسترده ای را تجربه خواهد کرد که با فراگیری دین اسلام، ناگزیر مدل حکومت، حکومت اسلامی خواهد بود. چنان که پیش تر اشاره شد در گستره حکومت اسلامی در پایان تاریخ، عموم نیازهای انسان کانون توجه حاکمیت بوده و به اساسی ترین نیازهای انسان پاسخ داده خواهد شد. از این رو شکوفایی انسان تنها در پرتو حکومت دینی امکان پذیر بوده و این شکل از حکومت برترین و بالاترین شکل حکومت است. افزون بر وحیانی بودن چنین وعده ای؛ تجربه مدلی از این حکومت الهی، هرچند در مقیاس محدودتر در طول تاریخ بشریت گواه روشنی بر درستی این ادعاست.

ص:307

ص:308

داشته و با ذهن محدود خویش برتری را در گستره اقتصادی، نظامی و تکنولوژیکی تفسیر می کند. روشن است از نگاه آیین های آسمانی نیز حکومت در پایان تاریخ به دست شایستگان خواهد بود. شایستگانی که برتری در حوزه های فکری، روحی، انسانی و اخلاقی از بارزترین ویژگی های آنان به شمار می رود.

اما از نگاه ادیان آسمانی به ویژه مکتب اهل بیت علیهم السلام حاکم و فرمان روا از اساسی ترین ارکان حکومت به شمار می آید و در پرتو وجود زمامداری معصوم یا عادل احکام الهی ضمانت اجرایی پیدا می کند. از این رو فقهای شیعه تنها به حکومت فقه بسنده نکرده و بر حکومت معصوم یا فقیه (در زمان غیبت) تأکید دارند.

از آموزه های وحیانی قرآن به دست آمد که شایستگی زمامداران در عموم حوزه های شناختی و رفتاری از اساسی ترین مؤلفه های مورد تأکید آیات مربوط به پایان تاریخ است. «وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ * إِنَّ فِی هذا لَبَلاغاً لِقَوْمٍ عابِدِینَ» (سوره انبیاء، آیه105 - 106). اشاره شد از نگاه مفسران شیعه و برخی مفسران اهل سنت آیه به آینده نظر داشته، در پایان، جامعه ای شایسته با حکومت سراسری و فراگیر به دست مؤمنان صالح را وعده داده است. (1) برخی مفسران از واژه «عبادی» که موصوف «الصالحون» است، به دلیل نسبت یافتن آن با خدا مسئله ایمان و توحید را از بارزترین ویژگی های بندگان صالح (زمامداران

ص:309

جامعه صالحان) شمرده و گفته اند: «صالحون» معنای گسترده و پرشمولی دارد که همه شایستگی ها در حوزه رفتار، اندیشه و شناخت، قدرت و توانایی و مدیریت را در بر می گیرد. (1)

از این مهم تر به ویژه از دیدگاه شیعه، حکومت پایانی به دست مصلح کل و امام و رهبر معصوم خواهد بود. و جز معصوم کسی شایستگی چنان حکومت فراگیری را نخواهد داشت.

ص:310

خود خویش را نقض می کند. راز شکست و بحران زدگی لیبرالیسم در جهان معاصر همین است. (1)

برخی از اندیشمندان و روشنفکران محافل سیاسی غرب، طرح هانتینگتون را طرحی خام می پندارند و هانتینگتون را به غفلت از پاشیدگی درونی، پوچی اخلاقی و خلأ معنوی جهان غرب و در عوض، یکپارچه انگاشتن آن متهم می سازند و از او می خواهند تا برای ترمیم خانه از پای بست ویران و درخطر اضمحلال غرب چاره اندیشی کند. این تعبیرات از سوی اندیشمندان غربی در توصیف جامعه لیبرال گواه زنده ای بر وضعیت اسفناک چنین جامعه ای است.

همچنین از عمده ترین اشکالات تافلر، نادیده گرفتن امواج رو به تزاید معنویت گرایی و دین گرایی و نفرت از لذت مادی حتی در درون غرب موج سومی و موج دومی (ترکیبی) است. این بدان معناست که طرح های اندیشمندان لیبرال دموکراسی حرکت معکوس در جامعه غرب بوده و توان پاسخ گویی به نیازهای اساسی انسان ها را ندارد.

کوتاه سخن این که پوچ گرایی، بحران خانواده، اعتیاد، خشونت، ناامنی، تبعیض، فقر، بی بندوباری جنسی، ابتذال رسانه ای، اقتصاد بیمار و وابستگی به بازارهای دنیا از جمله دلایلی هستند که برخی از نویسندگان به عنوان اشکالات جامعه امریکا و غرب در نفی صلاحیت لیبرالیسم برای پرچم داری حکومت جهانی در آینده استناد جسته اند. (2)

ص:311

این در حالی است که توجه به امنیت و آرامش اجتماعی، پیراستن جامعه از کفر و شرک و نفاق، گسترش توحید و یکتاپرستی و حاکمیت الهی از مهم ترین ویژگی های جامعه ویژه صالحان در پایان تاریخ از نگاه آموزه های وحی است. خدا محوری در برابر انسان محوری، توجه به بعد الهی انسان به جای توجه به بعد مادی او، تأکید بر نیازهای اساسی و اولویت دادن به آن ها به جای غفلت از روح و روان انسان در کنار تأمین نیازهای مادی بشر از وجوه برتری جامعه موعود قرآن بر جامعه لیبرال در پایان تاریخ است.

ص:312

ص:313

ص:314

نبوت و نزول واپسین شریعت که با ظهور پیامبر اسلام تحقق یافت، نخستین نشانه پایان تاریخ به شمار می رود. (1) وقایع فراوان دیگری نیز پیش گویی شده است که به اجمال اشاره می شود:

ص:315

ص:316

یادآوری است به نظر می رسد سفیانی اشاره به جریانی خاص (باطل و جور) در برابر حق باشد.

ص:317

خواهد کرد. (1)

ص:318

جهان حاکم خواهد شد: «وَعَدَ اللّهُ الَّذینَ ءَامَنوا ... وَ لَیُبدِّلَنَّهُم مِن بَعدِ خَوفِهِم أَمناً...» (سوره نور، آیه55)، «إِنَّ الأَرضَ لِلهِِ یُورِثُها مَن یَشاءُ مِن عِبادِهِ و العاقِبَةُ لِلمُتَّقین» (سوره اعراف، آیه128)، «و قاتِلوهُم حَتَّی لاَتَکونَ فِتنةٌ و یَکونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِله» (سوره انفال، آیه 39)، «لِیُحِقَّ الحَقَّ و یُبطِلَ الباطِلَ» (سوره انفال، آیه8) این آیات و آیات دیگر که از میراث بری صالحان و مستضعفان و جانشینی آنان در زمین یاد می کند (سوره انبیاء، آیه105؛ سوره اعراف، آیه137؛ سوره قصص، آیه5) همگی بیان گر این واقعیتند که سرنوشت این جهان، پس از جهادی الهی به امامت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف سرانجام به دست مؤمنان افتاده و جهانیان همگی در سایه حکومت حضرت در صلح و معنویت به سرخواهند برد. (1)

افزون بر این، تحقق کامل آیات «وَ لَه أَسلَمَ مَن فِی السَّماوتِ و الأَرضِ» (سوره آل عمران، آیه83) و «یُحیِ الأَرضَ بَعدَ مَوتِها» (سوره حدید، آیه17) و «الیَومَ یَئِسَ الَّذینَ کَفروا مِن دِینِکُم فَلاتَخشَوهُم وَ اخشَون» (سوره مائده، آیه3) و «یَومئذ یَفرُح المؤمِنونَ * بِنَصرِاللّهِ...» (سوره روم، آیه4_ 5) نیز در این دوره زمانی دانسته شده است. (2)

و نشانه های دیگری که در آیات گوناگون به آن ها اشاره شده است. از آن جمله می توان به ظهور دجال، هجوم یأجوج و مأجوج، و... اشاره کرد. (3)

ص:319

ص:320

این حقیقت شده آنان را به حرکت معکوس واداشته است. به سخن دیگر این دیدگاه ها، افزون بر موافق نبودن با متون دینی و نقد اندیشمندانه از سوی دانشمندان اسلامی، نزددانشمندان غربی نیز پذیرفته نشد و با واکنش های تند آنان روبه رو شد.فلسفه مدرن، تلقی جدیدی درباره انسان، جهان، مبدأ، و خالق هستی و دین به وجود آورد که تا پیش از آن، به دلیل غلبه بینش دینی سابقه نداشت. در این تلقی، بشر دایر مدار عالم و قانون گزار خود شناخته شد و مقصد و مقصود تعریف شده برای او، رسیدن به بهشت زمینی و مدینه ای که تنها علم (به ویژه علوم تجربی) بر آن حکم می راند.

درون مایه انقلاب مدرنیته، تقدس زدایی از عالم و انکار امر قدسی بود و جایگزینی خرد بریده از وحی آدمی برای تدبیرگری امور کلی و جزیی حیات در گسترۀ زمین. و در یک عبارت غروب حقیقت قدسی و ظهور بشری که خود را اول و آخر و دایر مدار همه چیز می داند تا بدان جا که می خواهد حتی عالم قدس را برای خود تملک کند.

بحران ایدئولوژیک و بن بست در رهبری، نتیجه محتوم عصر مدرنیته بود. در چنین فضای آشفته ای هگل و مارکس و در دهه های اخیر فوکویاما و امثال او از پایان تاریخ و نهایت تکامل و پیشرفت تاریخ سخن گفته اند. اما این تلاش ها جز کوششی مذبوحانه که به مدد رسانه های جمعی، برتری تکنولوژیک و هوچی گری سیاسی و درصدد سلطه دادن لیبرالیسم سرمایه داری، تفسیر دیگری نداشت. در واقع حاصل انفعال و موضع گیری آنان در برابر سقوط ناگزیر و حتمی الوقوع غرب بود تا چند صباحی دیگر به حیات پوسیده خود ادامه دهد.

ص:321

در برابر، بیان شدآموزه های وحی بر الهی بودن رخدادهای پایان تاریخ تأکید داشته و بشر و حکومت های گسسته از وحی را فاقد مشروعیت رهبری می داند. پایان تاریخ سیر تکاملی تاریخ بشریت در گستره دانش و اندیشه و رفتار بود که در نهایت به فرمان روایی فرهیختگان و شایستگان در عموم حوزه های شناختی و رفتاری پیوسته به وحی مجال ظهور خواهد یافت. افزونی توحید و یکتاپرستی، زدودن آثار شرک و کفر، امنیت و آسایش همگانی و حاکمیت یافتن دین آسمانی از جمله دستاوردهای حکومت صالحان در حوزه های فردی و اجتماعی در پایان تاریخ، بشارت الهی در آیات قرآن است.

برابر دیدگاه مفسران شیعه که برآمده از مکتب اهل بیت پیامبر علیهم السلام بود، وعده الهی بر پایان سعادت مند بشر با ظهور مصلح کل تحقق خواهد یافت. افزون بر شواهد تاریخی مورد اشاره در متن پژوهش، روایات مهدویت در جوامع روایی فریقین گواه روشن این ادعا بود. روشن است پویایی دکترین مهدویت در مذهب شیعه افق های وسیع و روشنی را پیش روی مفسران شیعه گشوده که در نتیجه تفسیر آیات مربوط به پایان تاریخ بسی اثرگذار بود. خلأ موجود و رکود نگاه به آینده در مذهب اهل سنت در تفسیر این آیات بسیار مشهود بود. از این رو تفاسیر اهل سنت به خلاف تفاسیر شیعه از ناهمگونی و اختلاف اساسی در این آیات رنج می برد و حیرت و سر درگمی رهاورد محتوم این تفاسیر برای مخاطبان آن ها بود.

نمونه های تاریخی حکومت صالحان در امت های گذشته نشان دیگری بر تجربه چنین جوامع الهی از سوی صالحان در تاریخ بشریت

ص:322

بود. به بیان دیگر بشارت الهی بر جامعه ای شایسته در پایان تاریخ موضوعی مبهم و وعده ای نامفهوم نبود و الگو و مدل آن در گذشته مجال تجربه یافته است.

از نتایج پژوهش معلوم شد که آینده در قلمرو حکومت صالحان و موحدانی خواهد بود که جامعه ای عاری از کفر و شرک و نفاق، همراه با امنیت و آسایش و یکتاپرستی تشکیل خواهند داد. نظریات معاصر بر این نکته تأکید داشتند که سیر اتفاقات دنیا به سوی جهانی شدن و وحدت حکومت سوق دارد و آن حکومت جز لیبرال دموکراسی نمی تواند باشد؛ دیدگاه قرآن ضمن پذیرش حکومت واحد، آن را حکومتی الهی نه اومانیسم می داند. و خاستگاه علوم و فناوری های جدید دلیل پیروزی و سلطه لیبرال نخواهد بود؛ زیرا دانشی قدرت می آورد که دانایی باشد؛ به بیان دیگر دانشِ برخاسته از وحی است که به دلیل پیوند یافتن به سرچشمۀ قدرت، سبب برتری است. وانگهی از دستاوردهای پژوهش روشن شد که سرانجام مؤمنان شایسته کردار وارث داشته های کفار خواهند شد. بنابراین مؤمنان در پایان تاریخ افزون بر برخورداری از دانش الهی، دستاوردهای دانش بشری را هم به دست خواهند گرفت. و از این رهگذر به گسترش توحید و عدالت و رفاه عمومی خواهند پرداخت.

همچنین با نگاهی ژرف به واقعیت های تاریخ روشن شد مسلمانان به ویژه شیعیان همواره مورد ستم بوده و تضعیف شده اند. شماری از صحابه، پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم با ایجاد چرخش در مسیر جانشینی پیامبر و سوق دادن آن به سمت و سوی باطل، سبب خانه نشینی علی بن

ص:323

ابی طالب جانشین برحق رسول خدا شدند. (1) همین کار سرآغاز رنج ها و ستم هایی بر شیعه و تضعیف وی شد. واقعه عاشورا اوج این رفتارهای ظالمانه و روشن ترین گواه این ادعابود. غیبت امام عصر و آخرین ذخیره الهی، از پی آمدهای برخورد ستمگرانه و فشارهای روزافزون خلفای جور بر شیعه به ویژه ائمه آنان در طول تاریخ بوده است. جز فتره ای از تاریخ که حکومت های شیعه مجال ظهور یافتند، شیعه همواره در تقیه و خفقان به سر برده و از کمترین حقوق خویش بی بهره مانده است. تحریم ها و فشارهای استعمارگران بر جمهوری اسلامی و سکوت مجامع بین المللی در برابر جنایت ها و ستم های آل خلیفه در بحرین و آل سعود در عربستان و وهابیت در عراق و پاکستان و اندونزی و... را نمی توان جز در راستای عقیدتی تفسیر کرد. از سوی دیگر قیام مصلح کل و منجی بشریت از اهل بیت رسول خدا هرگونه تردید در استضعاف شیعه و وعده الهی بر آنان را می زداید. کوتاه سخن آن که وعده الهی بر جامعه ویژه صالحان در پایان تاریخ به دست امام شیعیان و مصلح کل استقرار یافته و پایانی بر رنج های شیعه در طول تاریخ خواهد بود. در بخش یکم درستی فرضیه اصلی پژوهش و در بخش دوم سستی و بطلان نظریه مخالف اثبات شد. چناکه بخش یکم تأمین کننده هدف اصلی و بخش دوم تأمین کننده اهداف نظری پژوهش بودند. بسیاری از سؤالات اصلی و فرعی تحقیق در بخش اول و دوم در ضمن فصل ها و نوشتارها پاسخ یافتند و دو نمونه از سؤالات در همین قسمت پاسخ داده خواهند شد.

ص:324

ص:325

2012 برابر با اول دی ماه 1391 خورشیدی در طولانی ترین شب سال(یلدا) به اندازه ای بود که افزون بر ایجاد نگرانی در افکار عمومی دنیا برخی ساده اندیشان را به چاره اندیشی برای فرار از نابودی جهان و پناه آوردن به مکان های امن (روستایی در فرانسه و ترکیه) واداشت. به باور برخی، بهره جستن از دو عنصر دین و علم سبب توفیق شایعه سال 2012 نسبت به سال های پیش شد. این بار پیش گویان مایا با طرح تغییرات نجومی و مقوله آخرالزمان و پایان تاریخ که مورد اشاره علوم فلکی و نجومی و متون دینی است توانستند در افکار عمومی اثرگذار باشند.

از این رو ضرورت پژوهش هایی از این دست بیش از پیش روشن می شود. برابر متون دینی پایان تاریخ مقوله ای متفاوت از پایان جهان است که از نظر زمانی در طول هم بوده، پایان جهان پیش از پایان تاریخ امری غیر ممکن است. ابهام زدایی و روشن گری از نتایج پژوهش حاضر در گستره موضوعات فرجام انسان است. امید است سرآغازی برای پژوهش های بعدی باشد.

ص:326

لیکن هنوز ظرفیتهای خالی جهت پژوهش بر محور این موضوع وجود دارد که تحقیق حاضر بینیاز کنندۀ از آن نیست .از این رو پیشنهاد میشود در راستای تدوین و تنظیم نظام فکری اسلام، مواردی که ذیلاً اشاره میشود مورد اهتمام پژوهش های بعدی قرار گیرد.

ص:327

منحرف است. آیات قرآن و روایات اهل بیت کامل ترین و مطمئن ترین منبع برای غنای دانش بشرند.

ص:328

آنان می توانند گام های بزرگی در معرفی دیدگاه قرآن در حوزه های گوناگون به ویژه در موضوع پایان تاریخ بردارند. روشن است این مهم جز با همت جمعی کارشناسان حوزه های مرتبط و مسئولین اجرایی میسور نخواهد بود.

ص:329

ص:330

2. همچنین شایسته بود در نقد اندیشه های معاصر نیز به روایات معصومین علیهم السلام استناد شود اما به دلیل پیش گفته ناگزیر از پذیرش این کاستی در پژوهش حاضر شدیم.

3. موضوع های مهمی چون پژوهش حاضر نیاز به آشنایی عمیق و گسترده با متون مقدس و پژوهش های نوین و آخرین دستاوردهای محققان دنیای اسلام و غرب در این حوزه دارد. هر چند آشنایی اجمالی با متون مقدس و دسترسی به پژوهش های نوین تا اندازه ای فراهم بود لیکن در صورت تکمیل تأثیر بسزایی در نتیجه تحقیق داشت.

ص:331

ص:332

_بحر العلوم (تفسیر سمرقندی)، نصر بن محمد سمرقندی، به کوشش عمر بن غرامة، بیروت، دار الفکر، 1416ق.

_البحر المحیط، ابوحیان محمد بن یوسف الاندلسی، بیروت، دار الفکر، 1412ق.

_البحر المدید، احمد بن محمد ابن عجیبة، به کوشش القرشی، قاهرة، ناشر: حسن عباس زکی، 1419ق.

_البدایة والنهایة، اسماعیل بن عمرو ابن کثیر دمشقی، بیروت، دارالکتب العلمیة، الطبعة الثانیة، 1418ق.

_برای درک رسانه ها، مارشال مک لوهان، ترجمه: سعید آذری، تهران، مرکز تحقیقات صدا و سیما، چاپ اول، 1377ش.

_بررسی تطبیقی آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی در دیدگاه فریقین، فتح الله نجارزادگان، تهران، سمت، چاپ اول، 1389ش.

_البرهان فی تفسیر القرآن، سید هاشم بحرانی، قم، البعثة، 1415ق.

_البلاغ، محمد صادقی تهرانی، قم، اسماعیلیان، 1419ق.

_به سوی تمدن جدید، الوین تافلر و هایدی، ترجمه: محمدرضا جعفری، تهران، نشر علم، چاپ چهارم، 1384ش.

_بیان المعانی، ملا حویش آل غازی عبدالقادر، دمشق، مطبعه الترقی، 1382ق.

_پایان تاریخ، مسعود رضوی، تهران، بی نا، 1381ش.

_پایان جهان مدرنیته یا...، سید جلال حسینی، قم، زمزم هدایت، 1387ش.

_تاریخ چیست؟ ئی. ایچ. کار، ترجمه: حسن کامشاد، تهران، خوارزمی، 1378ش.

_تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

_تاریخ یعقوبی، احمد بن یعقوب، بیروت، دار صادر، الطبعة السادسة، 1415ق.

ص:333

_تأویل الآیاات الظاهره، سید شرف الدین علی الحسینی الاستر آبای، به کوشش استاد ولی، قم، نشر اسلامی، 1409ق.

_التبیان، محمد بن حسن طوسی، به کوشش: العاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1419ق.

_التحریر و التنویر، محمد بن طاهر ابن عاشور، بی جا، مؤسسة التاریخ، بی تا.

_تحفةالأحوذی، محمد عبد الرحمن المبارک فوری، بیروت، دارالکتب العلمیة،1410ق.

_التحقیق فی کلمات القرآن، حسن مصطفوی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360ش.

_التسهیل لعلوم التنزیل، محمد بن جزی غرناطی، بیروت، دارالارقم بن ابی الارقم، 1416ق.

_تفسیر ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد ابن ابی حاتم، به کوشش: اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریة، 1419 ق.

_تفسیر ابن ابی زمنین، محمد بن عبدالله ابن ابی زمنین، به کوشش ابن عکاشه و محمد، قاهرة، الفاروق الحدیثة، 1423ق.

_تفسیر احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت،1366ق.

_تفسیر کابلی، محمود حسن دیوبندی، تهران، نشر احسان، چاپ یازدهم، 1385ش.

_التفسیر الحدیث، محمد عزّة دروزة، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1421ق.

_تفسیر القرآن، محمد بن محمد بن نعمان مفید، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1424ق.

_التفسیر القرآنی للقرآن، عبدالکریم خطیب، بیروت، دار الفکر العربی،1970م.

_التفسیر الکاشف، محمدجواد مغنیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1981م.

ص:334

_التفسیر الکبیر، محمد بن عمر فخر رازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1415ق.

_التفسیر المبین، محمدجواد مغنیة، دار الکتاب الاسلامی، 1404ق.

_تفسیر المراغی، احمد بن مصطفی المراغی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

_التفسیر المظهری، محمد مظهری، به کوشش: غلام نبی، پاکستان، مکتبة رشدیة، 1412ق.

_تفسیر النسفی، عبدالله نسفی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.

_التفسیر الواضح، محمد محمود حجازی، دار الجیل، بیروت، 1413ق.

_التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، سید محمد طنطاوی، قاهرة، دار المعارف، 1412ق.

_التفسیر الوسیط، وهبة بن مصطفی زحیلی، بیروت، دارالفکر، 1421ق.

_تفسیر بغوی (معالم التنزیل)، حسین بن مسعود بغوی، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1420ق.

_تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)، عبدالله بیضاوی، به کوشش مرعشلی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1418ق.

_تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان)، عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418ق.

_تفسیر ثعلبی (الکشف والبیان)، احمد بن ابراهیم ثعلبی، به کوشش ابن عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422ق.

_تفسیر جلالین، جلال الدین السیوطی و جلال الدین المحلی، بیروت، النور، 1416ق.

_تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران، برهان، 1358ش.

_تفسیر سمعانی (تفسیر القرآن)، منصور سمعانی، به کوشش غنیم و یاسر، ریاض،

ص:335

دار الوطن، 1418ق.

_تفسیر سور آبادی، عتیق بن محمد نیشابوری سورآبادی، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، 1381ش.

_تفسیر شریف لاهیجی، محمد بن علی شریف لاهیجی، به کوشش حسینی و آیتی، انتشارات علمی، 1363ش.

_تفسیر فرات کوفی، فرات بن ابراهیم کوفی، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.

_تفسیر قرطبی(الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.

_تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی، به کوشش: الجزائری، قم، دارالکتاب، 1404ق.

_تفسیر مقاتل، مقاتل بن سلیمان، به کوشش: عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، 1423ق.

_تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1375ش.

_تفسیرالعیاشی(کتاب التفسیر)، محمد بن مسعود عیاشی، تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبه الاسلامیة، بی تا.

_تفسیر القرآن العظیم، اسماعیل بن عمرو ابن کثیر دمشقی، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1419ق.

_تفسیر قاسمی (محاسن التأویل)، محمد جمال الدین قاسمی، به کوشش: محمد باسل، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1418ق.

_التوحید، محمد بن علی بن بابویه صدوق، به کوشش سید هاشم حسینی، قم، منشورات جماعه المدرسین، بی تا.

ص:336

_تهذیب التهذیب، شهاب الدین احمد بن حجر عسقلانی، بیروت، دارالفکر، 1404ق.

_تیسیر الکریم الرحمان، عبدالرحمن بن ناصر سعدی، بیروت، الرسالة،1421ق.

_الثقات، ابن حبان، دار الکتب الثقافیة، 1393ق.

_جامع البیان، محمد بن جریر طبری، بیروت، دار المعرفة، 1412ق.

_الجدید فی تفسیر القرآن المجید، محمد سبزواری، بیروت، دار التعارف،1402ق.

_جنگ و پادجنگ (زنده ماندن در سپیده دم سده بیست ویکم)، الوین تافلر و هایدی، ترجمه: مهدی بشارت، بی جا، بی نا، بی تا.

_جوامع الجامع، فضل بن حسن طبرسی، به کوشش گرجی، تهران، 1378ش.

_الجوهر الثمین، عبدالله شبر، کویت، مکتبة الالفین، 1407ق.

_جهان آینده (در اندیشه اسلامی)، علیرضا عظیمی فر، قم، مهر امیر المؤمنین علیه السلام، چاپ دوم، 1388ش.

_حکومت در قرآن، احمد بهشتی، قم، دفتر نشر پیام، بی تا.

_خصال، محمد بن علی بن بابویه صدوق، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.

_دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، 1378ش.

_دائرة المعارف قرآن کریم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

_روان شناسی اجتماعی، هدایت الله ستوده، تهران، آوای نور، چاپ هفتم، 1382ش.

_روح البیان، اسماعیل حقی بروسوی، بیروت، دار الفکر، بی تا.

_روح المعانی (تفسیر آلوسی)، محمود آلوسی، به کوشش علی عبدالباری، بیروت،

ص:337

دارالکتب العلمیة، 1415ق.

_روض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح حسین بن علی رازی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، 1404ق.

_رویکردهای نظری در گفت وگوی تمدن ها، محمد منصورنژاد، تهران، جهاد دانشگاهی، چاپ اول، 1381ش.

_زاد المسیر، عبدالرحمن بن جوزی، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق.

_زبدة التفاسیر، فتح الله کاشانی، قم، المعارف الاسلامی، 1423ق.

_سازوکارهای نظارت بر حکومت اسلامی و نظام لیبرال دموکراسی، محمد فلاح سلوکلایی، قم، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی رحمة الله، 1390ش.

_سنن ابی داوود، ابن اشعث سجستانی، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دارالفکر، 1410ق.

_سنن الترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دارالفکر، 1402ق.

_شاهنامه، ابوالقاسم فردوسی، تصحیح: ژول مول، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، 1374ش.

_شرح اصول کافی، محمد صالح مازندرانی، به کوشش: سید علی عاشور، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1421ق.

_الصافی، ملا محسن فیض کاشانی، بیروت، اعلمی، 1402ق.

_صحیح ابن حبان، علی بن بلبان فارسی، به کوشش: الارنؤوط، بیروت، الرسالة، 1414ق.

_صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دار الفکر، 1401ق.

_صحیح مسلم بشرح النووی، محی الدین نووی، بیروت، دارالکتاب العربی،

ص:338

1407ق.

_صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، بیروت، دارالفکر، بی تا.

_ضعفاءالعقیلی، محمد بن عمرو العقیلی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم، 1418ق.

_العبر فی خبر من غبر، شمس الدین ذهبی، به کوشش محمد السعید، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.

_عمدة القاری، محمود بن احمد العینی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

_عون المعبود، محمد شمس الحق عظیم آبادی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

_الغدیر، عبدالحسین امینی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1366ش.

_غرائب القرآن، نظام الدین نیشابوری، به کوشش: زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.

_غرب و آخرالزمان، اسماعیل شفیعی سروستانی، تهران، نشر هلال، چاپ اول، 1390ش.

_فتح الباری، شهاب الدین احمد بن حجر عسقلانی، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.

_فتح القدیر، محمد شوکانی، بیروت، دار ابن کثیر، 1414ق.

_الفرقان، محمد صادقی، قم، فرهنگ اسلامی، 1365ش.

_فرهنگ و شبه فرهنگ، محمد علی اسلامی ندوشن، تهران، انتشارات یزدان، 1371ش.

_فی ظلال القرآن، سید بن قطب، القاهرة، دار الشروق، 1400ق.

_قصص الانبیاء (عرائس المجالس)، احمد بن ابراهیم ثعلبی، بیروت، دار المعرفه، بی تا.

_قصص الانبیاء، اسماعیل بن عمرو ابن کثیر دمشقی، بیروت، مکتبة العصریة،

ص:339

الطبعة الاولی، 1418ق.

_قصص الانبیاء، سید نعمت الله جزائری، بیروت، دارالبلاغه، الطبعه الاولی، 1411ق.

_قصص الانبیاء، قطب الدین سعید راوندی، به کوشش: عرفانیان، قم، الهادی، 1418ق.

_الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1375ش.

_الکامل فی ضعفاء الرجال، عبدالله بن عدی، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

_کاوش های نظری در سیاست خارجی، محمدجواد لاریجانی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1374ش.

_کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمدعلی تهانوی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، 1996م.

_الکشاف، محمود زمخشری، قم، بلاغت، 1415ق.

_کمال الدین، محمد بن علی بن بابویه صدوق، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق.

_کنز الدقائق، محمد بن محمد رضا مشهدی، به کوشش: درگاهی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

_کنزالدقائق و بحرالغرائب، محمد قمی مشهدی، تهران، وزارت ارشاد، 1368ش.

_کنزالعمال، علی متقی هندی، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، 1413ق.

_لباب التأویل، علی بن محمد بغدادی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1415ق.

_لسان العرب، ابن منظور، قم، ادب الحوزة، 1405ق.

ص:340

_لغت نامه، علی اکبر دهخدا و دیگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، 1377ش.

_مبانی ارتباطات جمعی، سید محمد دادگران، تهران، مروارید، چاپ نهم، 1385ش.

_متشابه القرآن و مختلفه، ابن شهرآشوب مازندرانی، قم، بی نا، 1410ق.

_مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، بیروت، دار المعرفة، 1406ق.

_مجموعه آثار، مرتضی مطهری، تهران، انتشارات صدرا، چاپ دوم، 1374ش.

_مجموعه مقالات پاسخ آسیا به نظریۀ برخورد تمدن ها، ترجمه: سید محمدصادق خرازی، تهران، خورشیدآفرین، 1384ش.

_المحرر الوجیز، عبدالحق ابن عطیة الاندلسی، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دار الکتب العلمیة، 1413ق.

_مراح لبید، محمد بن عمر نووی، به کوشش: محمد الصناوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.

_مروج الذهب، علی بن الحسین مسعودی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی تا.

_مسند احمد احمد بن حنبل، بیروت، دارصادر، بی تا.

_معالم المدرستین، سید مرتضی عسکری، بیروت، النعمان، 1410ق.

_معجم الفروق اللغویة، ابوهلال العسکری، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.

_معجم مقاییس اللغة احمدبن فارس، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1404ق.

_مفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد راغب اصفهانی، به کوشش: صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، 1412ق.

_مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، به کوشش مظفر، قم، دار الکتاب، 1385ق.

_مقتنیات الدرر، سید علی حائری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1377ش.

_من حیاة الخلیفه عمر بن الخطاب، عبدالرحمن احمد البکری، بیروت، الطبعة

ص:341

السابعة، 2005م.

_من وحی القرآن، سید محمدحسین فضل الله، بیروت، دارالملاک، 1419ق.

_من هدی القرآن، سید محمدتقی مدرسی، تهران، دارمحبی الحسین علیه السلام، 1419ق.

_المنتظم، عبدالرحمن بن جوزی، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1412ق.

_المنیر، وهبة بن مصطفی زحیلی، بیروت، دار الفکر المعاصر، 1411ق.

_میزان الاعتدال، محمد بن احمد ذهبی، به کوشش البجاوی، بیروت، دارالمعرفة، 1382ق.

_المیزان فی تفسیرالقرآن، محمد حسین طباطبایی، بیروت، اعلمی، 1393ق.

_نظریه برخورد تمدن ها، ساموئل هانتینگتون، ترجمه: مجتبی امیری، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، 1374ش.

_نظریه پردازی درباره آینده جهان، علی اصغر رضوانی، قم، مسجد جمکران، چاپ اول، 1385ش.

_نظریه های ارتباطات، استیفن لتیل جان، ترجمه: مرتضی نوربخش و اکبر میرحسینی، تهران، جنگل، چاپ اول،1384ش.

_نور الثقلین، عبد علی العروسی الحویزی، به کوشش: رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، 1373ش.

_نهج البلاغه، شریف رضی، شرح محمد عبده، قم، دار الذخائر، 1412ق.

_نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة، محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، بی تا.

_الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز، علی بن حسین عاملی، به کوشش: محمودی، قم، دار القرآن، 1413ق.

ص:342

_الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، علی بن محمد دخیل، بیروت، دار التعارف، چاپ دوم، 1422ق.

ص:343

_«معرفی و نقد امواج سه گانه تافلر»، سید امیر حسین هاشمی، سایت تخصصی جامعه شناسی ایران.

_«نظریه پردازی درباره آینده جهان و جهان آینده (2)»، سایت تبیان.

_«یادداشت مترجم بر مقدمۀ کتاب فوکویاما»، علیرضا طیب، مجلۀ سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، سال هفتم، ش 2-3، 1372ش.

_حسین سلیمی، «بررسی مقایسه ای مبانی نظری گفت وگوی تمدن ها»، فصل نامۀ گفتمان، ش3، زمستان 1377ش.

_مشرق موعود، فصل نامه علمی _ پژوهشی، قم، مؤسسه آینده روشن، ش22، تابستان 1391ش.

_مقالات «آلن دوبنوا»، ماه نامۀ اطلاعات سیاسی _ اقتصادی، ترجمۀ شهروز رستگار، ش49-50.

_مقالات مولانا، حمید مولانا، روزنامه کیهان، دی ماه 1375.

ص:344